TẦM là sự hướng Tâm hay đeo bám của Tâm lên đối tượng.

TỨ là sự chà sát hay khảo sát của Tâm trên đối tượng.

Tầm có thể được so sánh với việc bay đến đóa hoa của con ong, Tứ như khi nó bay vo ve quanh đóa hoa ấy.

Trong thiền định với đề mục là hơi thở thì sự dõi theo, bám theo hơi thở gọi là Tầm. Sự khảo sát hơi thở vào ra, dài ngắn, nóng lạnh gọi là Tứ. Thật ra Tầm và Tứ luôn có mặt trong đời sống hàng ngày. Ví dụ bạn tìm kiếm một cuốn sách trên giá sách, đó chính là Tầm, hướng tâm đi tìm kiếm đối tượng. Khi nhìn thấy bóng dáng cuốn sách trên giá, Tầm giúp Tâm bám chặt lấy đối tượng và lúc này Tứ xuất hiện khi bạn cầm quyền sách lên xem (chà xát đối tượng).

Vì có mặt trong đời sống của Tâm, do tâm có tâm bất thiện và có tâm thiện nên Tầm và Tứ cũng có Tầm Bất Thiện và Tứ Bất Thiện. Khi tâm bất thiện nổi lên, Tầm dẫn tâm đi tìm kiếm đối tượng để thỏa mãn sự bất thiện, Tứ đi sau Tầm để chà sát hay cọ sát vào sự bất thiện đó.

Như vậy, trong thiền định đề mục hơi thở, Tầm và Tứ được gọi là Thiện Tầm, Thiện Tứ vì nó hướng Tâm đi tìm các pháp cao thượng. Tầm và Tứ lúc này có mặt để thực hiện diệt trừ các pháp đối nghịch như sau:

TẦM diệt HÔN TRẦM-THỤY MIÊN
TỨ diệt TRẠO CỬ-HỐI QUÁ
HỶ diệt SÂN
LẠC diệt THAM
NHẤT TÂM diệt NGHI NGỜ

Để đi thực hành thiền định đúng pháp và có hiệu quả thì khi hành thiền, hành giả phải nhận diện các pháp đối nghịch nhau và thay thế nhau một cách rõ ràng trên THÂN và trên TÂM như sau:

1. Nhận diện tâm Hôn Trầm-Thụy Miên: Đó là trạng thái gà gật như buồn ngủ của Tâm trong khi ngồi thiền. Nhờ chú tâm vào hơi thở, điểm chú tâm là điểm giao nhau ở hai lỗ mũi gần nhân trung. Hai lỗ mũi và nhân trung tạo ra 3 đỉnh của 1 tam giác đều thì tâm của tam giác đều là nơi cần chú tâm lên đó đó theo dõi hơi thờ đi vào và ra. Khi tâm đặt vào điểm này và chú tâm vào hơi thở thì chi Tầm xuất hiện. Nhờ chú Tâm vào đây thì trạng thái Hôn Trầm-Thụy Miên dần dần bị loại trừ.

2. Nhận diện tâm Trạo Cử-Hối Quá: Là trang thái vội vàng, hấp tấp của tâm khi làm việc gì đó. Việc thở gấp gáp trong khi thiền, hoặc khởi tâm mong cho mình chóng đắc thiền cũng là tâm hối quá. Nhờ chi Tầm xuất hiện kéo theo Tứ xuất hiện. Tứ là chi phần giúp cho Tâm chà sát đối tượng. Ở đây , Tứ giúp hành giả nhân diện hơi thở chính là luồng khi đi qua điểm tâm chú vào dưới mũi. Tứ giúp nhận diện ''hít vào biết hít vào'', ''thở ra biết thở ra''. Tầm và Tứ là 2 chi luôn đi với nhau như bóng với hình, do chức năng khác nhau mà tên gọi khác nhau.

(còn tiếp)