III. CÁCH THÍCH ÐÁNG ÐỂ GIẢNG DẠY VÀ LẮNG NGHE NỀN GIÁO LÝ CÓ HAI VĨ ÐẠI ẤY

Ðây là một tiêu đề rất quan trọng. Ngagwang-Dagpa, một thiền gia vĩ đại ở Dagpo có nói:
Phần chỉ giáo tiên khởi tốt nhất
Là dạy về cách nói pháp
và cách nghe pháp.
Hãy yêu mến Pháp...
Nói cách khác, tiêu đề này sẽ định đoạt xem những giáo lý sắp nói có tác động gì trên dòng tâm thức của bạn hay không. Bạn sẽ khó mà chuyển lời giảng của tôi thành quán tưởng và thiền định, nếu bạn hiểu sai tiêu đề này, mà bạn tính nhầm ngày mồng một thì bạn sẽ sai tất cả mọi ngày khác.
Ở điểm này có ba tiêu đề: (1) Cách lắng nghe các pháp; (2) Cách giảng dạy pháp; (3) Những gì mà thầy và môn đệ nên làm cùng nhau khi kết thúc.

A. CÁCH NGHE PHÁP
Ở đây lại có ba tiêu đề phụ: (a) Quán sát sự lợi lạc của việc học pháp; (b) Làm thế nào để chứng tỏ sự kính trọng đối với pháp và người giảng dạy; (c) Cách lắng nghe thực sự.
1. Quán sát những lợi lạc của việc học Pháp.
Ðiều quan yếu trước tiên là phải thấy những lợi lạc của việc học pháp, vì chỉ khi ấy bạn mới phát sinh ước muốn học pháp một cách mạnh mẽ. Nếu sự quán tưởng được làm một cách thích đáng, thì bạn sẽ vô cùng sung sướng khi khởi sự học pháp. Trong tác phẩm Những Lời Phật Dạy có nói:
Nhờ học Pháp, mà bạn hiểu được pháp;
Nhờ học Pháp, bạn chấm dứt gây tội;
Nhờ học Pháp, bạn từ bỏ những cái vô nghĩa;
Nhờ học Pháp, bạn đạt đến Niết bàn.
Nói cách khác, nhờ sự học pháp mà bạn sẽ biết được tất cả những điểm then chốt để thay đổi kiểu hành xử của bạn. Bạn sẽ hiểu được ý nghĩa của tạng Luật và nhờ vậy bạn sẽ chấm dứt gây tội bằng cách tuân theo tăng thượng Giới học. Bạn sẽ hiểu được ý nghĩa của tạng Kinh, và kết quả là bạn từ bỏ những chuyện vô nghĩa như những giải trí tầm thường, bằng cách tu tập tăng thượng Ðịnh học. Và bạn sẽ hiểu được ý nghĩa của tạng Luận, nhờ vậy bạn từ bỏ những si mê bằng phương tiện tăng thượng Tuệ học. Do vậy sự học pháp của bạn sẽ giúp bạn đạt đến Niết bàn.
Trong Bản sanh truyện có nói:
Học là ngọn đèn
Xua tan bóng đêm
Là tài sản quý nhất
Trộm không đoạt được.
Là khí giới đánh bại kẻ thù -
Sự ngu tối về mọi sự.
Học là bạn tốt nhất
Dạy cho bạn các phương tiện;
Là một người quyến thuộc
Không bỏ bạn khi bạn nghèo.
Là phương thuốc giải sầu
Không làm hại bạn.
Là đạo quân công việc tốt
Phái đi dẹp giặc tà hạnh
Là vốn tối thượng của danh tiếng và vinh quang.
Không gì quý hơn là có học
Khi bạn gặp những người giỏi.
Bạn sẽ cảm kích những học giả
Trong bất cứ hội chúng nào.
Sự học như ngọn đèn xua tan bóng tối vô minh.
Bậc tôn sư của tôi dạy rằng, khi bạn biết dù một chữ trong mẫu tự là bạn cũng đã xua tan được sự tối tăm liên hệ đến nó. Bạn dã thêm một tí vào cái kho trí tuệ của mình. Cũng thế, khi biết thêm những mẫu tự khác, bạn cũng xua được sự ngu dốt với những mẫu tự này, và dồn thêm vào kho trí tuệ của bạn. Nếu không học chút gì, thì cả đến một chữ A chúng ta cũng không nhận ra được; dù chữ ấy có được viết lớn bằng cả đầu lừa, chúng ta cũng chỉ có nước lắc đầu kinh quái. Các bạn cứ tưởng tượng những người không biết tí chữ nghĩa nào, thì sẽ hiểu lời tôi.
Bạn càng thêm sự học thì càng bớt được sự ngu dốt. Ánh sáng trí tuệ bạn tăng dần theo tỉ lệ học. Trong Những Lời của Phật chúng ta tìm thấy câu sau:
Một người có thể rất quen thuộc với một ngôi nhà,
Nhưng trong bóng tối nó sẽ không thấy gì
Dù vẫn có đôi mắt
Cũng vậy, đệ tử Phật không học
Thì không phân biệt được tội và phúc
Khi một người có mắt
Ðem theo cây đèn
Nó sẽ thấy được hình sắc
Cũng vậy nhờ có học
Người ta biết phân biệt phước và tội.
Nói cách khác, bạn không thể thấy được gì trong một phòng tối om, mặc dù chung quanh bạn có rất nhiều vật và mặc dù mắt bạn mở thật lớn. Cũng tương tự, bạn có thể có con mắt tuệ nhưng không có ngọn đèn học, thì bạn sẽ không biết gì về những điểm cần yếu để thay đổi lối hành xử của bạn cho đúng. Nếu bạn thắp lên một ngọn đèn trong phòng tối, bạn có thể trông thấy mọi sự vật trong đó một cách rõ ràng; như vậy với con mắt tuệ và ngọn đèn học, bạn sẽ hiểu được tất cả hiện tượng.
Tác phẩm Những Cấp Bực Bồ Tát của Vô Trước có đề cập chi tiết về những lợi lạc này, và nói người ta nên lắng nghe giáo lý với năm thái độ như thế nào. Thái độ thứ nhất là xem giáo lý như con mắt, nhờ con mắt ấy mà bạn phát triển trí tuệ. Rồi bạn xem giáo lý như ánh sáng, nhờ ánh sáng ấy mà con mắt tuệ này thấy được chân lý tương đối (tục đế) và tuyệt đối (chân đế). Bạn nên xem giáo lý như báu vật rất hiếm có trên đời. Xem giáo lý như một cái gì hết sức lợi lạc, nhờ đó mà bạn đạt được quả vị của những đại Bồ tát. Cuối cùng, bạn cũng xem giáo lý như một cái gì hoàn toàn rộng mở vì nó sẽ giúp bạn thành tựu được tâm tịnh chỉ và tuệ quán đặc biệt.
Sự học của bạn cũng là tài sản tối thượng mà không ai đoạt của bạn được. Những kẻ trộm có thể mang đi những của cải thế gian của bạn, nhưng không thể lấy của bạn Thất Thánh Tài - bảy báu vật của những bậc thánh - nghĩa là sự học vân vân; cũng không thể cướp những đức đa văn, giới, bố thí, vân vân. Ngay cả vào thời vàng son nhất của bạn, những của cải thế tục cũng đem lại cho bạn nhiều cơn nhức đầu, chẳng hạn khi bạn trở về nơi bạn sinh ra, thì bạn đem những tài sản gì theo trong cuộc hành trình? Sự học của bạn thì không thế: bạn có thể đem theo ngay cả khi bạn chết. Bởi thế, điều quan trọng nhất là những tu sĩ khờ khạo chúng ta không nên ao ước những ấm pha trà kiểu cọ hay những bình đồng vân vân.; mà chúng ta nên khát khao bảy châu báu ngọc của bậc Thánh (thất thánh tài.)
Sự học cũng là người bạn không bao giờ bỏ ta trong lúc hiểm nghèo. Những quyến thuộc thông thường chỉ làm bộ thân thiện với ta khi ta khá giả, còn khi ta gặp vận xui, họ giả vờ không nhận ra ta. Nhưng sự học thì lại là quyến thuộc tốt nhất, vì nó thật sự giúp bạn khi gặp lúc không may, khi bạn bị đau khổ, bệnh, chết v.v...
Trước khi Tsechogling Rinpoche trở thành thầy giáo đạo cho một trong những vị Dalai Lamas, ông đã có một thời gian rất nghèo. Ông gặp một người chú giữa đường đang đi buôn bán. Ông hỏi người chú một điều gì đó nhưng ông ta giả vờ không nhận ra. Sau khi Rinpoche làm thầy giáo đạo cho đức Ðức Dalai Lama và trở thành một trong những vị có quyền hành cao nhất, thì người chú liền đến nhận bà con.
Ngày xưa có một người xuất thân nghèo khó, nên không người nào nhận bà con với anh ta. Sau khi làm ăn buôn bán có được chút ít tiền, thì nhiều người đến nhận là có liên hệ máu mủ. Anh ta gọi họ đến đãi một bữa ăn. Anh đặt những đồng tiền trên bàn, quỳ trước những đồng tiền ấy và nói: “Một người không phải chú tôi cũng trở thành chú tôi. Ôi hỡi những đồng tiền khả ái, ta phải lạy các ngươi.” Nói cách khác đi, bạn không thể tin tưởng ngay cả bà con của bạn.
Nếu ta muốn tìm những quyến thuộc bền lâu, thì tại sao không tìm sự học, sự tu thiền quán?
Sự học cũng là một phương thuốc chữa bệnh mê lầm, và là một đạo quân chống lại bất thiện. Nó cũng là kho chứa danh xưng và vinh dự tốt nhất; phần thưởng tốt nhất ta có được từ những bậc thánh; là cách tốt nhất để được sự tôn trọng của những bậc hiền trí.
Truyện Bản sanh cũng nói:
Người nào có học sẽ phát triển đức tin;
Sẽ kiên cố và hoan hỉ trong những điều thù thắng;
Sẽ phát triển trí tuệ, không còn bóng tối ngu si.
Dù phải cắt thịt mà bán để học cũng đáng.
Nói cách khác, sự học có vô số điều tốt lành.
Nhờ sự học, bạn sẽ phát sinh niềm tin vào những đức tính của Ba ngôi báu; bạn sẽ nỗ lực cúng dường chư Phật, vân vân. Lại nữa, vì tin ở định luật nghiệp báo, bạn sẽ vui vẻ thay đổi lối hành xử của mình, vân vân. Bạn sẽ bắt đầu hiểu ra những lỗi lầm của hai đế đầu (khổ và nguồn gốc của khổ), và những đức tính của hai khổ sau (sự chấm dứt khổ và con đường chấm dứt khổ). Như thế bạn luôn luôn hành động hướng về mục tiêu tối hậu là Phật quả.
“Dù phải cắt thịt mà bán để học cũng đáng.” Thế mà bây giời các bạn được học trong tiện nghi, khỏi phải cắt xả thân thể, thì bạn nên nỗ lực học. Câu thơ trên được đặt vào miệng của bồ tát Chandra, một tiền thân Phật Thích Ca sau khi ngài đã tự đóng một ngàn cái đinh vào thân thể cho dòng kệ Ngài học được.
Bạn càng chiêm nghiệm nhiều lần thì sự học càng sâu, càng thiền định nhiều thì càng mau phát triển tuệ quán; và bạn sẽ có được trí tuệ.
Các tu sĩ trẻ tuổi cần phải học năm đề tài thảo luận khi học vào một trong những tu viện lớn. Có một sự khác biệt lớn lao giữa người có học và không học - ngay cả nhận thức của họ về Ba ngôi báu. Bạn có thể phải trông coi vài đứa trẻ. Nếu chính bạn ít học thì bạn không nên giáo dục chúng để lớn lên thành người như bạn. Hãy cho chúng học, rồi trong đời sau bạn cũng sẽ có được trí tuệ như chúng có được trong đời này. Những người liệt tuệ, già cả, vân vân, có thể muốn học những cổ thư vĩ đại, nhưng cái chết sẽ đến gián đoạn sự học của họ trong khi họ chưa ra khỏi được những gì tà giải. Bởi thế những người như vậy không thể nào hoàn tất một số lượng học hỏi lớn lao. Nhưng nếu học một pháp như Lam-rim, họ sẽ có được một vài hiểu biết về toàn bộ con đường. Có lần Tsongkapa đã báo mộng cho Panchen Lama là Lozang Choekyi Gyaeltsen rằng:
Muốn tự lợi và lợi người,
Thì đừng bao giờ thỏa mãn với sự học của ngươi.
Hãy xem những vị bồ tát ở địa vị thứ ba:
Họ luôn bất mãn với mức học hành của họ
Các bạn cũng nên như vậy.
Bất kể người ta suy nghĩ ở một mức độ thấp đến đâu, chắc chắn họ cũng có được một ít thời gian dành cho việc học - chẳng hạn học một bài giảng ngắn gọn về Lam-rim. Làm sao có thể không biết tìm cách thực hiện một việc học giản dị như thế? Làm sao họ có thể sống một cuộc đời quá ít phần Pháp như vậy? Làm sao họ có thể tuyên bố, “Chúng tôi không thuộc hạng mọt sách?” Tại sao, ngay cả ngựa, bò cái và cừu cũng biết làm thế nào để có được phần mình cho công bằng. Các bạn phải học theo trình độ tri thức riêng của mình. Nhưng bất kể bạn học cái gì, dù là một bản văn ngắn gọn hay một bản văn nhiều chi tiết, thì nó cũng phải chứa đựng toàn bộ các đề tài thiền quán, khởi đầu từ sự nương tựa một bậc hướng đạo sư và kết thúc bằng sự tịnh chỉ nhất tâm của bậc Vô học. Nếu một bản văn mà thiếu sót, thì nó sẽ không có toàn bộ các đề tài khác, nó cũng không bù được những thiếu sót ấy. Chuyện ấy cũng giống như trong phòng bạn có hàng trăm tấm thảm trải nền, nhưng lại không có áo quần để mặc; hoặc có hàng trăm bộ y phục mà lại không có thảm trải nhà. Nếu bản văn chỉ dẫn mà đầy đủ, thì nó sẽ dẫn bạn từng bước trên đạo lộ, bất kể nó có nhiều hay ít chi tiết - cũng như cái phòng của ông bộ trưởng và cái cốc của ông thầy tu đều phục vụ được mục đích riêng của mỗi người.

2. Làm thế nào để tỏ sự kính Pháp và người giảng Pháp
Kinh Kshitagarbha (Ðịa Tạng?) nói:
Hãy nghe pháp với niềm kính tín.
Ðừng nhạo báng chê bai những người giảng;
Hãy cúng dường những vị giảng Pháp.
Xem họ như những người ngang hàng với Phật.
Bạn phải kính lễ những bậc thầy giảng dạy Pháp mỗi khi nghe giáo lý của họ cũng như kính lễ đức Phật đấng đạo sư của chúng ta.
Tác phẩm Các Ðịa Vị Bồ Tát của Vô Trước nói ta phải lắng nghe không vọng tưởng, tâm không bị tán loạn vì năm sự sẽ được giải thích dưới đây. Ta cũng phải tẩy tâm khỏi phải thói kiêu mạn. Lại có sáu điều cần có khi bạn nghe pháp: (1) thời gian thích hợp; (2) lễ độ; (3) sự tôn trọng; (4) không sân; (5) thực hành giáo lý nghe được; (6) không tìm lỗi trong giáo lý.
Hãy nói yếu tố đầu tiên:
- Thời gian thích hợp.
Vị thầy chỉ nên cho một buổi giảng dạy nếu khi ông cảm thấy sung sướng khi làm việc ấy, nếu ông không bận những việc khác, v.v... Bởi thế, bạn không được yêu cầu thầy giảng hay chỉ nghe giảng lúc nào thuận tiện cho mình, vì điều ấy sẽ chứng tỏ bạn quá tự phụ và ích kỷ. Tiến sĩ Potowa có lần ở tại tu viện Kakag ở cao nguyên tỉnh Trung ương, đang in ấn nhiều kinh sách và rất bực dọc. Có một người đến xin ông ta dạy giáo lý. Ông đứng lên giận dữ đuổi người ấy đi. Người kia vội vàng rút lui. Ðiều này chứng tỏ bạn cần phải thiện xảo về phương diện thời tiết giờ giấc.
- Người ta chứng tỏ sự lễ độ bằng cách sụp lạy và đứng lên khi có mặt bậc thầy.
- Tỏ dấu tôn trọng bằng cách rửa tay chân cho thầy.
- “Không sân” là không đổ quạu khi thầy sai bảo làm việc gì.
- “Tìm lỗi” nghĩa là phàn nàn. Cũng có nghĩa là khinh bỉ pháp và người dạy, một hành vi do vọng tưởng mê si.
Người học cũng không nên chú ý năm sự vào nơi vị thầy: thiếu đạo đức, thuộc giai cấp hạ tiện, y phục tồi, nói dỡ hoặc không hay, và xử dụng ngôn ngữ thô tháo. Phải từ bỏ mọi ý niệm coi năm sự ấy là như là những lỗi lầm.

3. Cách nghe pháp thực thụ
Có hai phần: (1) từ bỏ những lỗi lầm khiến bạn thành một bình chứa xứng đáng; (2) đào luyện sáu thái độ tốt.
a. Từ bỏ những lỗi lầm khiến bạn thành một bình chứa xứng đáng
Ba lỗi ấy là (1) giống như một đồ chứa bị lật úp; (2) giống như một đồ chứa hôi hám; (3) giống như một đồ chứa mà đáy bị rò rỉ.
Lỗi đồ chứa bị lật úp
Nếu một cái bình bị lật úp, thì dù có đổ vào đấy bao nhiêu chất uống bổ dưỡng cũng không có một giọt nào vào được bên trong. Bạn có thể ngồi trong hàng thính chúng để nghe pháp, nhưng bạn sẽ không hiểu được chút gì nếu tâm bạn bị phân tán và bạn không để vào lỗ tai những gì đang được nói. Như thế thì đi nghe giảng cũng như không. Bạn phải lắng nghe như một con nai - một sinh vật bị lôi cuốn nhiều bởi âm thanh. Bạn phải đặt hết sự chú ý vào lời giảng dạy. “Ðặt hết sự chú ý” có nghĩa không phải là chỉ để một nữa tâm nghe pháp còn nữa tâm kia lang thang. Có nghĩa là bạn phải theo dõi sự giảng dạy một cách sát nút. Bạn phải làm như con nai bị sự thu hút bởi âm thanh tiếng sáo mà bị người thợ săn bắn trúng nó một cách dễ dàng.
Lỗi như đồ chứa hôi hám
Một đồ chứa có thể không bị lật úp, song nếu nó chứa độc dược thì bất cứ gì đổ vào đấy cũng không thể dùng được, mặc dù lúc đầu nó còn tốt lành. Lỗ tai các bạn có thể thu vào mọi sự, nhưng người thì có thể bị thúc đẩy bởi ý muốn tăng thêm sự hiểu biết, người thì muốn lặp lại những gì đã nghe cho người khác, v.v... Nghe vì muốn đạt đến sự bình an cho riêng bạn là một động lực khá lớn hơn những động lực nói trên, song nó vẫn bị xem là có lỗi, giống như đồ chứa hôi hám. Bởi thế bạn phải lắng nghe với tối thiểu là một tâm bồ đề gượng gạo làm động lực.
Lỗi như đồ chứa bị rò rỉ
Một bình chứa có thể là không lật úp cũng không hôi hám, song nếu cái đáy bị rò rỉ thì nó không thể chứa được chút nước nào, dù có đổ vào nhiều nước bao nhiêu cũng vậy. Tại bạn có thể thu vào mọi sự, bạn có thể có động lực không lỗi lầm, song nếu bạn không nghe cho thật kỹ thì bạn sẽ quên hết mọi sự ngay sau đó. Thật là khó có thể dùng biện pháp nào cho khỏi quên một bài giảng, bởi thế ta phải dùng một cái gì để giúp trí nhớ, như quyển sách hay một loạt những tiêu đề, chẳng hạn. Ta phải thường xuyên xem lại tài liệu và nghĩ “Ðoạn này giáo lý đã dạy những gì?” Quan trọng hơn nữa, cần phải họp những bạn đồng học mà ôn lại những gì đã nghe.
Về việc từ bỏ ba lỗi này của đồ chứa, trong một bản kinh Ðức Thế Tôn nhấn mạnh: “Hãy nghe kỹ, nghe cho khéo, và để vào trong tâm.” “Nghe kỹ” ám chỉ từ bỏ lỗi của đồ chứa hôi hám; “nghe cho khéo” từ bỏ đồ chứa bị lật úp; “để vào trong tâm” từ bỏ lỗi của đồ chứa bị rò rỉ ở đáy.
Vậy, đấy là cách nghe Pháp.
b. Ðào luyện sáu thái độ tốt.
Ðó là: (1) thái độ xem mình là con bệnh; (2) thái độ xem Pháp là thuốc; (3) thái độ xem bậc thầy hướng đạo là lương y; (4) thái độ xem việc thực hành pháp giống như chữa bệnh; (5) thái độ xem bậc hướng đạo tâm linh là một bậc thánh thiện như chư Pháp. (6) thái độ mong cho Pháp sẽ tồn tại lâu dài.