Tú Xương

[Nhật Nam]

Thơ ca Tú Xương nổi bật với nghệ thuật trào lộng đặc sắc. Phong cách ấy kế thừ truyền thống trào phùng dân gian, Trạng Quỳnh, Hồ Xuân Hương ... song tiếng cuời của ông cũng để lại ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều cây bút thế hệ sau.
Những tác phẩm dưới đây của ông tuyển từ tuyển từ Tú xương, tác phẩm - giai thjoại do Nguyễn Văn Huyền chủ biên, Hội Văn học Nghệ thuật Hà Nam Ninh, 1986

VĂN HỌC VIỆT NAM THẾ KỶ XX quyển bốn - tập II.

VỊ HOÀNG HOÀI CỔ (1)

Nô nức qua chơi thú Vị Hoàng.
Này nơi phong vận, đất nhiều quan. (2)
Trời kia xui khiến nên sông bãi.
Ai khoái xoay ra phố nửa làng.
Khua múa trống chiêng chùa vẫn nức.
Xì xèo tôm tép chợ hầu tan.
Việc làng quan lớn đi đâu cả?
Chỉ thấy dăm ba bác xã bàn.

1. Vị Hoàng (sau đổi là Vị Xuyên) tên cũ làng quê của nhà thơ, cũng là tên con sông chảy sát bên đông con làng ấy.
2. Đất nhiều quan: nơi có nhiều người đỗ dạt cao, làm quan to, như tiến sĩ Vũ Công Độ, phó bảng Trần Doãn Đạt, Tam nguyên Trần Bích San ...

[Nhật Nam]

ĐẤT VỊ HOÀNG

Có đất nào như đất ấy không.
Phố phường tiếp giáp với bờ sông.
Nhà kia lỗi phép con khinh bố.
Mụ nọ chanh chua vợ chửi chồng.
Keo cú người đâu như cứt sắt.
Tham lam chuyện thở rặt hơi đồng.
Bắc Nam hỏi khắp người bao tỉnh.
Có đất nào như đất ấy không


PHỐ HÀNG SONG.

Ở phố Hàng Song thật lắm quan.
Thành thì đen kịt, Đốc thì lang(1).
Chồng chung vợ chạ kìa cô Bố(2).
Đậu lạy quan xin nọ chú Hàn(3).

1. Thành: nói tắt chữ phòng thành. Đây chỉ ông Thành Pháo da ngăm ngăm đen. Đốc: nói tắt chữ đốc học. Đây chỉ ông Đốc Kinh, còn gọi là Đốc Uông (quê Hà Đông) da mặt loang lổ.
2. Cô Bố: chỉ vợ Bố Cao.
3. Chú Hàn: tức Hàn Tịch. Phẩm hàn hàm lâm của ông ta do lo lót mà được. Hai người con đỗ cử nhân và tú tài cũng do chạy chọt. Có câu đối giễu gia cảnh Hàn Tịch:

Con nên khoa mục cha trầy trán.
Em được công danh chị nát đồ

[Nhật Nam]

SÔNG LẤP(1)

Sông kia nay đã nên đồng.
Chỗ làm nhà cửa chỗ trông ngô khoai.
Vẳng nghe tiếng ếch bên tai.
Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò.

1. Tức đoạn sông Vị Hoàng bị lấp. Xem thêm chú thích bài Vị Hoàng hoài cổ.

[NguyetSinh]

Đọc bài Sông Lấp nhiều vị vận vào ý lòng yêu nước sâu xa, ẩn giấu trong thơ để tránh lưỡi kéo kiểm duyệt của thực dân Pháp. Một số bài thơ của ông phơi bày hiện thực xấu xa thối nát của xã hội Việt Nam thời trước 1945.
Có lẽ vì các nội dung trên và vì một số lí do khác nữa mà thơ Tú Xương được truyền miệng yêu thích và được đưa vào SGK phổ thông để học sinh học.
Sau này có lẽ người ta thấy giá trị nghệ thuật không cao siêu lắm nên được tuyển chọn mỗi bài Thương vợ của ông.
Riêng tôi, tôi lại thấy sự mâu thuẫn giả dối trong con người Tú Xương ở đời sống và ở bài Thương vợ.
Nhớ lại, những năm 80, ở Hải Phòng có một đoàn kịch nói của đât Thành Nam về trình diễn một vở kịch nói về cuộc đời của ông, trong đó có cảnh ông đang ở nhà thổ với cô gái làng chơi trong khi đó vợ ở nhà ốm và định quyên sinh( chi tiết này không nhớ chính xác, nhưng ốm nặng là chắc chắn).
Thử hỏi trong thơ, ông cũng :" Hỏi ô, ô mất bao giờ? Hỏi em em cũng ỡm ờ không thưa", ngoài đời thường ông ăn bám vợ, bất tài vô dụng đến mức thảm hại như vậy thì đưa vào sgk để học sinh học cái gì?
Tôi nói những điều trên đây có lẽ chối tai gai mắt nhiều người.
Song sự thật cuộc đời ông thi dăm sáu lần đều trượt, ăn bám vợ, đĩ điếm hoang tàn là điều chính xác, Vậy có nên ca ngợi ?NS

[Nhật Nam]

THAN ĐẠO HỌC

Đạo học ngày nay đã chán rồi.
Mười người đi học chín người thôi.
Cô hàng bán sách lim dim ngủ.
Thầy khóa tư lương nhấp nhổm ngồi(1).
Sĩ khí rụt rè gà phải cáo.
Văn trường liều lĩnh đấm ăn xôi.
Tôi đâu dám mỉa làng tôi nhỉ.
Trình có ông tiên, thứ chỉ tôi(2).

1.Chỉ ông đồ dạy tư gia lo có thể bị đuổi lúc nào không biết vì không còn chữ Nho thì chủ không nuôi thầy đồ nữa.
2. Tiên chỉ, thứ chỉ: các nhà nho được trọng vọng nhất.

CHỮ NHO

Nào có ra gì cái chữ Nho.
Ông nghè ông cống cũng nằm co.
Chi bằng đi học làm thầy phán.
Tối rượu sâm banh, sáng sữa bò.

[Nhật Nam]

TỰ CƯỜI MÌNH (I)

Ở phố Hàng Nâu có phỗng sành(1).
Mắt thời thao láo, mặt thời xanh.
Vuốt râu nịnh vợ, con bu nó(2).
Quắc mắt khinh đời, cái bộ anh!
Bài bạc kiệu cờ cao nhất xứ.
Rượu chè trai gái đủ tam khoanh.
Thế mà vẫn nghĩ rằng ta giỏi.
Cứ việc ăn chơi chẳng học hành.

1. Phố Hàng Nâu: phố Tú Xương ở, nay thuộc phố Minh Khai, thành phố Nam Định.
2. Con bu nó: trước đây trong dân gian chồng thường gọi vợ là "bu nó", tương đương như "mẹ nó". Gọi "con bu nó" hoặc "con mẹ nó" có vẻ hơi trịch thượng hoặc đùa cợt.
3. Kiệu: một lối chơi bài bằng cỗ tổ tôm, ăn điểm cao thấp.

TỰ CƯỜI MÌNH (II)

Lúc túng toan lên bán cả trời.
Trời cười thằng bé nó hay chơi(1).
Cho hay công nợ âu là thế.
Mà vẫn phong lưu suốt cả đời.
Tiền bạc phó cho con mụ kiếm(2).
Ngựa xe chẳng thấy lúc nào ngơi.
Còn dăm ba chữ nhồi trong bụng.
Khéo khéo không mà nó cũng rơi.

1. Thằng bé: chỉ nhà thơ.
2. Con mụ: gọi đùa vợ.

[Nhật Nam]

TỰ ĐẮC.

Ta nghĩ như ta có dại gì.
Ai chơi, chơi với chẳng cần chi.
Kìa thơ tri kỷ đàn anh nhất.
Nọ khách phong lưu bậc thứ nhì.
Ăn mặc vẫn ra người thiệp thế.
Giang hồ cho biết bạn tương tri.
Gặp thời gặp vận nên bay nhảy.
Cho thỏa rằng sinh chẳng lỗi thì.

[Nhật Nam]

HỎI ÔNG TRỜI.

Ta lên ta hỏi ông trời.
Trời sinh ra ở trên trời biết chi?
Biết chăng cũng chẳng biết gì.
Biết ngồi Thống Bảo, biết đi ả đầu.
Biết thuốc lá, biết chè tàu.
Cao lâu biết vị, hồng lâu biết mùi.

[Nhật Nam]

BA CÁI LĂNG NHĂNG.

Một trà, một rượu, một đàn bà.
Ba thứ lăng nhăng nó quấy ta.
Chừa được thứ nào hay thứ nấy.
Có chăng chừa rượu với chừa trà.

NGÓN CHẦU(1).

Có phải rằng ông chẳng học đâu.
Một năm ông học một vài câu.
Ví dù vua mở khoa thi trống.
"Lạc nhạn", "xuyên tâm" đủ ngón chầu(2).

1. Ngón chầu: cách đánh trống hát ả đào. Tác giả tự giễu mình về việc không chịu học hành, chỉ thạo các ngón chơi bời.
2. Lạc nhạn, xuyên tâm: 2 lối đánh trống chầu, phải thạo mới đánh được.