Giai thoại về Nguyễn Hòe

Câu đối của thí sinh bướng bỉnh

Vào khoảng cuối đời Lê, có Nguyễn Hòe, một học sinh rất sắc sảo (không rõ lai lịch ra sao) đi thi hương. Quan chủ khảo năm ấy cũng tên là Hòe, vì thế khi xướng quyển người ta kiêng tên quan phải đọc chệch là Nguyễn Huề. Nguyễn Hòe biết thừa nhưng cố tình không chịu vào. Người xướng quyển xướng đi xướng lại mấy lần, mọi người đã vào hết, riêng Hòe vẫn còn đeo ống quyển đứng yên. Cuối cùng, người xướng quyển chõ loa vào Hòe mà hỏi họ tên. Hòe liền gào to: "Tôi là thằng Hòe!"
Người xướng vặn:
- Sao gọi mãi không vào?
Hòe đáp cứng cỏi:
- Chỉ thấy gọi thằng Huề chứ có thấy gọi thằng Hòe đâu?
Sau người xướng phải xướng to đúng tên Hòe, bấy giờ Hòe mới chịu vào.
Thấy thí sinh bé oắt mà ương ngạnh, quan chủ khảo sai giữ Hòe lại để hỏi vặn nghĩa lý văn chương. Hỏi đến đâu nhất nhất Hòe đều đối đáp trôi chảy đến đấy, quan liền ra một câu đối:
Lạn tương như, Tư mã tương như, danh tương như, thực bất tương như
Nhưng vẫn nói
Có ý lên giọng kẻ cả rằng hai đằng cùng tên Hòe, nhưng một đằng quan một đằng học trò, so bì với nhau sao được.
Hòe liền đối lại:
Ngụy Vô Kỵ, Trưởng tôn Vô Kỵ, bỉ vô kỵ, ngã diệc vô Kỵ
(Ngụy Vô Kỵ: người thời Chiến quốc. Trưởng tôn Vô Kỵ: người thời Đường, Kỵ còn có nghĩa là kiêng dè).
Nghĩa là: Ngụy Vô Kỵ, Trưởng tôn Vô Kỵ, ngươi không sợ thì ta cũng không sợ.
Quan chủ khảo thấy đối xược, căm lắm nhưng cũng phải phục tài, vì chữ Tương như trong câu vừa là tên người, mà lại vừa có nghĩa là "như nhau", được Hòe đối rất chọi với chữ Vô Kỵ: cũng vừa là tên người, lại vừa có nghĩa là "không sợ".
Sau đó quan ra một câu khác có ý khuyên răn:
Xỉ tính cương, thiệt tính nhu, cương tính bất như nhu tính cửụ
Nghĩa là: Răng tính rắn, lưỡi tính mềm, tính rắn sao bằng tính mềm bền lâu.
Nhưng Hòe nào chịu, đối lại ngay rằng:
Mi sinh tiền, tu sinh hậu, tiền sinh bất nhược hậu sinh trường.
Nghĩa là: Lông mày sinh trước, râu sinh sau, sinh trước chẳng bằng sinh sau dài.
Ngụ ý bảo quan chủ khảo tuy đẻ trước, nhưng dại thì sao bằng đẻ sau mà khôn.
Đến đây, quan chủ khảo biết Hòe là tay thông minh mà bướng bỉnh, không còn dám vặn vẹo gì nữạ