Kỳ bí tín ngưỡng “làm Bụt” ở Cao Bằng: Bụt trong đời thực

10:25, 27/08/2013



Ta thường dễ dàng bắt gặp hình ảnh ông "Bụt" hiền từ, có tài thiên biến vạn hóa trong những câu chuyện cổ tích, nhưng tại một vùng địa đầu xa xôi của Tổ quốc thì "Bụt" không chỉ là sản phẩm của trí tưởng tượng mà là những con người bằng xương bằng thịt. Câu chuyện về những ông, bà “Bụt” giúp đỡ người dân xua đuổi tà ma, cúng tế, chữa bệnh trở nên rất thường tình đối với cộng đồng người Tày ở Cao Bằng. Xung quanh tín ngưỡng "làm Bụt" còn chứa đựng nhiều điều bí ẩn, lạ lẫm.




Tôi đi xem "làm Bụt"!

Một cô bạn là người dân tộc Tày của tôi một hôm đã nổi hứng rủ rê: "Này, về Cao Bằng xem "làm Bụt" đi!". Lời mời vừa kỳ quặc vừa hấp dẫn đã đủ sức khơi dậy trí tò mò và lôi kéo tôi vượt gần 300 cây số từ Hà Nội đến vùng rừng núi Cao Bằng, với mong muốn được nhìn thấy "Bụt" ngoài đời thực.
Hơn 8 tiếng đồng hồ lắc lư qua những con đèo quanh co, hiểm trở, chúng tôi đã đặt chân lên đất Cao Bằng vào lúc sớm tinh mơ. Đầu tiên, cô dẫn tôi về nhà, nghe nói tối nay gia đình cô mời một "bà Bụt" về để làm lễ "giải hạn" (một dạng lễ cầu may mắn) cho đứa cháu gần đầy tuổi của cô. Thế là tôi sắp được chứng kiến một nghi lễ đậm chất dân tộc có cái tên đầy huyền bí...

Chị Đàm D. - mẹ của đứa trẻ sắp được "giải hạn" dặn đi dặn lại với chúng tôi rằng: "Các cô cậu có xem thì xem, chứ nhất định không được quay phim, chụp ảnh gì đâu. Không thì "Mẻ Bjoc" (mẹ đỡ đầu) của cháu nó sẽ giận mà bỏ đi. Con trai chị sẽ bị cái ốm đau, cái đen đủi tìm đến đấy!". Vậy là chúng tôi ngậm ngùi bỏ mọi thiết bị ghi hình ở ngoài, tôi thầm nhủ sẽ quan sát thật kỹ để kể lại cho quý bạn đọc.

20 giờ, buổi lễ "giải hạn" cho đứa trẻ bắt đầu được tiến hành. Buổi lễ này nhằm mục đích cúng vía cho trẻ nhỏ, cầu "Mẻ Bjoc". Cũng phải giải thích thêm cái tên "Mẻ Bjoc" (Mẹ Hoa) cho bạn đọc. Sở dĩ, theo quan niệm của người Tày thì mỗi đứa bé sinh ra đều có một người mẹ đỡ đầu chăm sóc cho phần hồn, còn mẹ đẻ chỉ nuôi dưỡng phần thân xác mà thôi. Mẹ Hoa là tên gọi của người mẹ đỡ đầu vô hình ấy. Buổi lễ hôm nay còn được gọi là lễ "Mặc áo vàng" cho trẻ con, nhằm mục đích cầu cúng để người mẹ ấy ban may mắn, phước lộc cho đứa trẻ.

Mọi người trong nhà đều tất bật chuẩn bị đồ cúng cho buổi lễ suốt từ chiều. Tôi quan sát thấy đồ lễ gồm: một con vịt còn sống, một con gà luộc, một miếng thịt lợn luộc, hoa quả... Đặc biệt hai thứ không thể thiếu là một chiếc áo màu vàng cho đứa trẻ và một bông hoa thật đẹp. Nhưng cả hai thứ đó tuyệt đối phải do họ hàng bên ngoại sắm sửa.
Theo một cụ già nhất tron
g gia đình kể lại thì nghi lễ này tồn tại từ rất xa xưa. Còn có một tên gọi khác là "Dòn lầu quá thán" (Chui qua cổng vòm bằng cây sặt). Người mẹ phải bước qua một cái máng than và chui qua vòm cây sặt để rũ bỏ mọi tà ma, vía dữ bám theo trêu ghẹo, quấy phá con cái mình.

Một thứ cũng rất quan trọng đó là một chiếc thuyền được làm bằng bẹ chuối to gần bằng bắp chân trẻ em, được trang trí bằng giấy xanh đỏ, ngoài ra người nhà còn phải cắt giấy màu thành những hình nhân dài độ 20cm tượng trưng cho những người bảo vệ giấc ngủ cho em bé, tránh ma quỷ quấy nhiễu. Chiếc thuyền bằng bẹ chuối thì nhằm nâng đỡ, dẫn lối cho trẻ tránh khỏi những tai nạn sông nước, "ma sông" sẽ không dẫn dụ, làm mờ mắt đứa trẻ đó được.

Sau khi chuẩn bị lễ vật xong xuôi, một thanh niên khỏe mạnh được phân công rước "bà Bụt" đến. Chúng tôi vô cùng háo hức được chiêm ngưỡng dung nhan của một vị "Bụt" xem như thế nào. Lát sau, một người phụ nữ gần 50 tuổi với phong thái ung dung bước vào nhà. Theo sau bà, cậu thanh niên khệ nệ xách một bọc đồ lớn. Người phụ nữ này được mọi người kính cẩn cúi chào. Bà có vóc người tròn trịa và nước da hồng hào của phụ nữ vùng cao. Sau khi kiểm tra đồ cúng xem đã đầy đủ theo lời dặn của mình chưa, "bà Bụt" tên Dự bắt đầu lấy trong túi ra một bộ đồ lễ gồm: một chiếc mũ màu đỏ, gần giống mũ miện, được bọc vải; một chiếc áo choàng cũng màu đỏ được trang trí tua rua vui mắt; một chiếc quạt để múa; một chùm nhạc xóc.

Sau này tôi được biết đó là dụng cụ để tạo ra âm thanh dẫn đường cho các vị "thần linh, âm binh" theo tiếng nhạc mà tới. Nói chung cũng gần như lễ "lên đồng" của người Kinh, trang phục của "Bụt" thiên về các màu sắc sặc sỡ nhằm tạo ra sự hưng phấn, giúp các ông, "bà Bụt" dễ nhập và xuất hồn.


"Bà Bụt" đang làm lễ.


Buổi lễ kéo dài từ 20 giờ đến 9 giờ sáng hôm sau. "Bà Bụt" luôn ngồi trước bàn thờ nghi ngút hương khói và cầu khấn bằng tiếng Tày suốt cả đêm, đôi lúc bà thủ thỉ rất nhẹ nhàng, đôi lúc giọng bà lên cao, réo rắt như hát. Trong thời gian đó, người nhà cắt cử nhau nấu ăn, rót rượu, tiếp đồ lễ cho "bà Bụt". Cứ làm lễ được 2-3 tiếng thì lại dừng nghỉ ăn uống rồi lại làm tiếp. Thời gian nghỉ mọi người có thể túm tụm nói chuyện rôm rả hoặc hỏi chuyện "bà Bụt".

Nghe mọi người nói chuyện, tôi được biết "bà Bụt" Dự ở tận huyện Thông Nông (Cao Bằng) được gia chủ thân chinh đón ra thành phố. "Bụt" Dự khá nổi tiếng, từng làm hàng trăm nghi lễ giúp nhiều gia đình người Tày ở khắp tỉnh. "Bụt" Dự kể khi tiến hành lễ liên quan đến "Mẻ Bjoc" thì "Bụt" phải biết cách đàn hát thật hay, khấn thật dịu dàng để mẹ đỡ đầu vui lòng, thì hồn vía đứa trẻ mới khỏe mạnh, sáng láng.

Sau khi treo chiếc thuyền bẹ chuối lên xà nhà và gài những hình nhân giấy vào giường ngủ của đứa trẻ, buổi lễ "Mặc áo vàng" kết thúc. "Bụt" Dự không quên dặn dò gia chủ 3 năm sau phải tiếp tục làm "Lễ cởi lừa" (Lễ cởi bè). Lúc ấy bà sẽ gỡ thuyền xuống, đem đi đốt. Từ đó đứa trẻ mới hết hẳn hạn, nó sẽ không bao giờ gặp tai nạn sông nước hay xe cộ nữa. Nghe cô bạn nói nhỏ gia đình phải chi cho buổi lễ vài triệu đồng bao gồm cả tiền công "làm Bụt" lẫn tiền sắm đồ lễ.

Sau khi chứng kiến buổi lễ, chúng tôi lờ mờ hiểu ra rằng, "Bụt" là tên gọi của đội ngũ "thầy cúng" chuyên nghiệp không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày. Theo người già kể lại thì làm "Bụt" không chỉ thực hiện cúng lễ mà còn làm được nhiều việc khác như: bói (bói bệnh, bói yêu, bói làm ăn...), giải hạn (nối số cho người già, gọi hồn, cầu tự…), xem phong thủy… Đặc biệt "Bụt" còn có nhiệm vụ quan trọng là đưa linh hồn người chết về nơi yên nghỉ cuối cùng. Họ có vai trò làm cầu nối giữa thế giới âm và dương. Mọi đám ma đều không thể thiếu được các ông, bà “Bụt” là vì thế.

Thấy vẻ mặt tò mò chưa thỏa mãn của tôi, cô bạn tiếp tục rủ tôi hôm sau đến nhà một "bà Bụt" khác để bói chuyện làm ăn. Tôi hỏi sao không hỏi "Bụt" Dự luôn cho tiện, thì cô lắc đầu: "Ở đây, mỗi "Bụt" lại giỏi ở một lĩnh vực khác nhau. Người làm tốt cái này, người làm tốt cái khác. "Bụt" Dự nổi tiếng cúng cho trẻ nhỏ mát tay, còn nếu muốn hỏi chuyện làm ăn thì phải đến tìm "Bụt" Liệu nhờ bà "lên hương" thì mới chuẩn!".

Sáng hôm sau, chúng tôi tìm đến "Bụt" Liệu. Nhà “Bụt” Liệu gần con sông Bằng trong xanh. Con đường dẫn vào nhà im ắng lạ thường, tách biệt hẳn với đường nhựa xe cộ ồn ã. Nhà "Bụt" Liệu nằm trên một con dốc cao, chúng tôi phải để xe máy ở dưới và đi bộ lên. Đập vào mắt tôi là một chiếc miếu nhỏ an tọa giữa sân, có bày tượng Phật Quan Âm, mùi nhang lan tỏa khiến không gian trở nên trầm mặc.

Đã là khách quen, cô bạn tôi nhanh nhẩu chào hỏi "Bụt" Liệu, đồng thời thoăn thoắt bày đồ lễ vào khay. Đồ lễ cũng đơn giản chỉ gồm chút ít bánh kẹo, cô bạn ý nhị đặt tờ 200 nghìn đồng xuống đáy khay. "Bụt" Liệu có dáng người nhỏ thó, khuôn mặt đượm buồn dẫn chúng tôi vào nhà. Gian nhà với chiếc bàn thờ to đồ sộ bày tượng, hoa quả, nhang khói. Ở trước bàn thờ, "bà Bụt" treo bộ đồ lễ màu đỏ rực, một chiếc đàn tính dựng ở góc tường. Giữa bàn thờ đặt một tấm gương to, quạt, bộ xóc và sổ sách.

Sau khi ghi tên tuổi và địa chỉ cô bạn tôi vào sổ, "Bụt" Liệu bắt đầu "lên hương". Bà ngồi xếp bằng, tay xóc nhạc biểu thị cho âm thanh vó ngựa đón các âm binh dồn dập, thi thoảng bà lại giơ tay chỉnh lại chiếc gương to để soi đường cho các vị "thần linh" nhập xuống, miệng lầm rầm khấn. Sau 30 phút, "Bụt" Liệu ngừng xóc nhạc, ngoái lại dặn cô bạn tôi: "Nếu muốn buôn may bán đắt thì kiêng mở cửa hàng vào tháng 9. Vì tháng 9 là tháng Lộc Bản Mệnh, có lộc đến nhưng nguy hại đến tính mạng. Người mở hàng thì tránh người sinh năm 1980 là được!". Chúng tôi kính cẩn gật đầu, "Dạ" lia lịa rồi chào bà ra về.


Bàn thờ tại nhà một "bà Bụt".


Ai có thể "làm Bụt" ?

Nghe "Bụt" Dự kể lại không phải ai muốn trở thành "Bụt" cũng được mà phải có cái duyên. Nghề "Bụt" là một nghề làm phúc cho thiên hạ, được mọi người kính nể, lại có thu nhập cao nên có xuất hiện một số người giả danh, mạo nhận mình là “Bụt”. Đó là những "Bụt" rởm, chỉ đọc qua đôi ba cuốn sách Tày cổ, đi theo vài buổi lễ mà bắt chước theo. Họ chỉ diễn trò múa hát để moi tiền!
Theo "Bụt" Dự thì "Bụt" là một loại người đặc biệt trong cộng đồng Tày, do bản tính (căn Bụt) hoặc do tổ tiên di truyền mà bắt buộc phải trở thành Bụt (?!). Có hai loại "Bụt" là: "Bụt tự phát" và "Bụt di truyền". "Bụt" tự phát là trường hợp những người trải qua cơn bạo bệnh, hay gặp cú sốc tâm lý mà từ đó nảy sinh khả năng đặc biệt, có thể đọc được "sách Trời", đoán tương lai, vận mệnh (?!). Còn dạng khác là do di truyền, trong dòng họ có người làm "Bụt" mà truyền lại cho con cháu bí kíp nghề, muốn tránh cũng không tránh được "căn Bụt" theo đuổi.

"Bụt" Dự rơi vào trường hợp thứ hai. Bà kể, bà là một nông dân bình thường, đã có chồng và 2 con. Gia đình ngoại của bà Dự vốn có gốc làm “Bụt”. Nhưng đến đời mẹ bà thì ngắt quãng, không theo nữa. Năm 30 tuổi, bà Dự tự nhiên gầy rộc đi, ốm đau liên miên nhưng đi khám thì không chỉ ra bệnh cụ thể nào cả.
Ngoài ra, bà Dự cũng hay gặp ác mộng, mê sảng, hoảng loạn. Càng ngày bệnh bà càng nặng, bà lại mắc thêm chứng mộng du, hay bỏ nhà đi lang thang trong đêm, người nhà phải khóa chặt các cửa lại. Khi đi xem bói thì được biết bà phải tiếp tục nối nghiệp của tổ tiên. Bà không muốn trở thành "Bụt" vì e ngại mọi người sẽ sợ hãi, e dè với mình. Vậy là bệnh bà ngày càng nặng, ngơ ngẩn lúc tỉnh lúc mê, nhưng hễ nghe thấy tiếng nhạc xóc bà lại tỉnh. Cuối cùng, bà quyết định bỏ nghề nông trở thành “Bụt”.

Tuổi của các ông, bà “Bụt" thường không cố định, có người 70 tuổi mới hành nghề, có người mới 20 tuổi đã nổi danh. Giống như trường hợp anh La Ích Tỏa (huyện Trùng Khánh, Cao Bằng) 25 tuổi, được mệnh danh là "Bụt" trẻ nhất Tây Bắc. Người ta gọi trường hợp của anh Tỏa là bị "thao théc" (trời nứt ra, thế lực siêu nhiên truyền xuống). Anh Tỏa sau một cơn bạo bệnh tự nhiên không thiết học hành nữa mà chỉ say mê những chữ Nho dán trên bàn thờ. Anh quyết định khăn gói sang nhà thầy Mo Thường, nổi tiếng ở huyện Trùng Khánh để xin làm học trò, mặc dù gia đình phản đối rất dữ. Suốt 5 năm ròng rã anh Tỏa đã rong ruổi khắp các nẻo đường trong tỉnh, thậm chí còn được mời sang nước ngoài để làm lễ.

Theo "Bụt" Tỏa thì: "Những người theo nghề phải có công đức, không phân biệt giàu nghèo, đòi hỏi tiền bạc, hễ ai cần mời đến là đi ngay. Đối với “Bụt”, bận rộn nhất có lẽ là dịp đầu và cuối năm, đó là khoảng thời gian tập trung nhiều lễ hội và đợt giải hạn".

Đối với người dân tộc Tày thì coi "Bụt" gần như là một vị thánh sống giàu quyền năng, nhưng gần gũi với người thường. "Làm Bụt" vừa là một nghi lễ tâm linh, vừa là một liều thuốc an ủi, xoa dịu những nỗi đau trong cuộc sống của người Tày. Khoan chưa bàn đến tính thực hư của những câu chuyện đồn thổi chúng tôi được nghe.

Cô bạn tôi nói: "Không biết "Bụt" có quyền năng thật không. Nhưng em gái mình trước kỳ thi đại học có đến cầu may và được "Bụt" cho một tấm bùa để mang theo người. Đến ngày thi nó tin tưởng là được các vị thần phù trợ mà không hề bị áp lực tâm lý nào, bình tĩnh làm bài. Nhờ thế mà nó đỗ đại học đấy!". Cô cười, lấp lánh đôi mắt, ánh nhìn hướng lên dãy núi cao chót vót trước mặt. Rừng núi u linh chứa đựng hàng trăm ngàn điều huyền bí như mời gọi, thách thức con người đến khám phá


Huyền Vũ