Một nhà văn Việt "chê" Gia Cát Lượng ngay tại Trung Quốc

[Bin571]

Một nhà văn Việt "chê" Gia Cát Lượng ngay tại Trung Quốc
Thứ năm, 12/6/2008, 07:00 GMT+7

Vào năm 1992, Đài phát thanh quốc tế Trung Quốc tổ chức cuộc thi Tìm hiểu lịch sử, văn hóa Trung Quốc - Cúp Giai Lệ. Cuộc thi kéo dài từ năm 1991 sang năm 1992, dành cho tất cả thính giả nghe đài của tất cả các thứ tiếng. Có 10 câu hỏi, thính giả nào trả lời được coi như đã nắm được những gì là cơ bản nhất của văn hoá Trung Hoa. Các câu hỏi hỏi về các nội dung: Người vượn Chu Khẩu Điếm Bắc Kinh, về Khổng Tử, Tôn Tử, Tần Thuỷ Hoàng, về 4 phát minh thời cổ đại của Trung Quốc, về Con đường tơ lụa, về cuốn du ký đầu tiên của nhà thám hiểm Marco Polo viết về đất nước Trung Hoa thế kỷ XIII, về Kinh Kịch, về 3 nhà văn tiêu biểu cận đại của Trung Quốc...





Bằng chứng nhận giải thưởng



Cuộc thi đã thu hút trên 100.000 thính giả của hơn 100 nước dự thi, Việt Nam có hơn 1000 người dự thi. Cuộc thi bao gồm 1 hệ thống giải từ giải nhất đến giải tư được Đài Phát thanh quốc tế Trung Quốc gửi tặng thưởng tới tận tay. Ngoài hệ thống giải chính thức này, Đài Phát thanh quốc tế Trung Quốc đã trao 6 giải đặc biệt cho 6 thính giả có bài dự thi xuất sắc nhất, 6 thính giả này được Đài mời thăm Bắc Kinh 1 tuần vào cuối tháng 11 năm 1992; đi về bằng vé máy bay do Đài đài thọ. 6 nước có thính giả được nhận giải đặc biệt: Ấn Độ, Pakistan, Xirilanca, Nhật Bản, Hàn Quốc, tôi là thính giả Việt Nam được trao giải này. Trong số 20 thính giả Việt Nam được trao giải, tôi còn nhớ dịch giả Ông Văn Tùng đã được trao giải 3...

Chúng tôi, 6 thính giả đã được trao giải là 1 bằng, 1 lọ gốm sứ Thái Lam; lễ trao tại Đại Lễ đường nhân dân Bắc Kinh. Tại buổi trao giải có mặt Thứ trưởng Bộ Điện ảnh, Phát thanh và Truyền hình Lưu Tập Lương, Thứ trưởng Bộ Văn hoá Trung Quốc Lưu Đức Hữu, Ban giám đốc Đài Phát thanh quốc tế Trung Quốc và các đài báo Bắc Kinh, Chủ tịch Chính Hiệp Cốc Mục...

Sau buổi trao giải, 7 ngày tại Bắc Kinh, chúng tôi được mời đi thăm: Cố Cung, Di Hoà Viên, Vạn Lý trường thành, Định Lăng, Thiên đàn, làng Olympic Bắc Kinh và nhiều công trình văn hoá nổi tiếng của Bắc Kinh...

Những câu hỏi về các nội dung trên, tôi tin nhiều người trả lời được, bài dự thi hiện tôi còn lưu bản gốc dài 7 trang đánh máy. Tôi cho rằng, sở dĩ tôi đã được trao giải đặc biệt ngoài việc trả lời đúng các nội dung mà Đài yêu cầu, tôi còn viết thêm một vài vấn đề về nhận thức cũng như quá trình ảnh hưởng của văn hoá Trung Hoa đối với bản thân và gia đình. Một trong những nội dung tôi viết ngoài câu hỏi, đó là việc tôi hiểu và chịu ảnh hưởng của văn hoá Trung Hoa thông qua các tác phẩm văn học Trung Quốc, đáng chú ý nhất là bộ Tam Quốc diễn nghĩa.

Đối với thời thanh thiếu niên của tôi, hình tượng Gia Cát Lượng đã làm cho tôi khâm phục và mê say. Nhưng cho đến thời điểm này, khi đã có độ chín về tuổi tác, suy ngẫm lại tôi thấy, qua những gì La Quán Trung mô tả về nhân vật này, tôi cảm nhận được còn nhiều vấn đề thuộc về tài trí, nhân cách của Gia Cát Lượng phải được bàn và đánh giá lại. Qua ngòi bút tinh diệu của La Quán Trung và nhuận sắc của anh em nhà Mao Tôn Cương, bản thân tôi thấy hình như còn có nhiều chỗ uẩn khúc bởi sự thiên vị của các tác giả. Cần phải đánh giá lại Gia Cát Lượng, bởi theo tôi nhân vật lịch sử này đã bị bộ tiểu thuyết Tam Quốc làm cho hậu thế hiểu sai lạc về tài trí và nhân cách của ông. Tôi phát biểu điều này chủ yếu bằng cảm nhận chứ tôi làm gì có tài liệu lịch sử nào của Trung Quốc và tôi cũng không biết tiếng Trung Quốc.









Nhà văn Phạm Viết Đào (áo xanh) trong lễ trao giải và tiệc chiêu đãi ở Bắc Kinh - Ảnh: tác giả cung cấp


Sau khi đi Bắc Kinh nhận giải, trở về nước, tôi đã viết và đăng những ý kiến của mình về Gia Cát Lượng mà tôi tin: nhờ cách đặt vấn đề mang tính phản biện này mà tôi được đánh giá cao. Bài viết có tựa đề: Những sai lầm chiến lược của “vạn đại quân sư” Gia Cát Lượng đã được 2 tờ báo Truyền Hình và Lao động Xã hội đăng vào năm 1993 và bài viết này đã được đưa vào tập Mặt trái của cơ chế thị trường, Nhà xuất bản Văn hoá ấn hành năm 1996.

Trong bài viết, tôi lật lại vấn đề chiến lược quân sự Lưu Bị giỏi hay Gia Cát Lượng giỏi hơn? Tôi có đặt vấn đề xem lại việc Gia Cát Lượng cử Quan Vũ đánh Uyển Thành, liệu có phải là một sai lầm của ông dẫn đến tan vỡ cục diện chiến lược chân vạc, đẩy nhà Thục Hán vào chỗ suy vong? Với thời điểm năm 1992, do còn trong sáng nên tôi đánh giá việc làm này của Gia Cát Lượng là kém, là đánh cờ tính không hết nước nên mới hở sườn. Khi đọc Tam Quốc tôi đã đặt ra những “ nghi án” về “nước cờ” này của Gia Cát Lượng. Bây giờ ngẫm lại tôi thấy ý kiến của giáo sư Chu Tử Ngạn trên Quang Minh nhật báo là có cơ sở. Thực ra đây không phải là do Gia Cát Lượng tham lợi nhỏ mà Gia Cát Lượng đẩy Quan Vũ vào chỗ chết để mình có thể ngoi được lên vị trí thứ 2 về quyền lực trong tập đoàn quân phiệt Lưu Bị, đánh giá như vậy là biện chứng. Nếu Quan Vũ không tử trận thì Gia Cát Lượng giỏi lắm cũng chỉ có thể ngang hành với Quan, Trương, Triệu...

Trong bài viết của tôi, tôi còn có phát biểu một nhận định quan trọng, việc bình Man, đánh phương nam cũng là một sai lầm mang tính chiến lược của Gia Cát Lượng. Dùng quân đội đánh phương nam, người phương bắc chỉ hao binh tổn tướng không bao giờ có thể bình ổn được. Thời điểm 1992 nhân việc bàn về các sai lầm có tính chiến lược của Gia Cát Lượng, đề cập tới vấn đề này với một cơ quan ngôn luận lớn của Trung Quốc là một việc đáng làm cho cho người Trung Quốc phải suy nghĩ.


Phạm Viết Đào

[Bin571]

Nhân Trung Quốc bàn lại về Gia Cát Lượng, nhớ một kỷ niệm cũ

TP - Giới học giả Trung Quốc đang thảo luận về một số vấn đề về tài trí, nhân cách, công trạng của Gia Cát Lượng đối với nhà Thục Hán.


Ông Phạm Viết Đào (trái) tại lễ nhận giải đặc biệt cuộc thi năm 1992 và Bằng chứng nhận giải thưởng



Liệu ông có phải là một quân sư trác việt, một Thừa tướng anh minh cúc cung tận tuỵ với nhà Thục Hán đến hơi thở cuối cùng. Các ý kiến tựu trung có thể tóm lược vào mấy nhận định đánh giá lớn sau đây về ông:

1. Lưu Bị tìm, cầu Gia Cát Lượng hay Gia Cát Lượng tìm, tuyển Lưu Bị làm chủ tướng cho mình?

Trong Tam Quốc diễn nghĩa, qua ngòi bút của La Quán Trung, độc giả thấy do được Từ Thứ và Tư Mã Đức Tháo tiến cử rằng: Gia Cát Lượng là hiền tài kiệt xuất, do vậy Lưu Bị đã 3 lần đích thân đi mời về và từ khi có ông, Lưu Bị nhờ tài trí của ông mà dần gây dựng nên được sự nghiệp.

Theo tác giả Chu Tử Ngạn phát biểu trên Quang Minh nhật báo thì thực chất Gia Cát Lượng chọn Lưu Bị không phải Lưu Bị là dòng dõi nhà Hán mà Gia Cát Lượng không thể theo Tôn Quyền, Tào Tháo vì các tập đoàn quân phiệt này đã có quá nhiều nhân tài đầu quân, ông có đầu quân vào tập đoàn này thì còn lâu ông mới ngoi lên được.

Trong 3 tập đoàn (Nguỵ, Thục, Ngô), Gia Cát Lượng nhận thấy, nếu đầu quân cho tập đoàn Lưu Bị, ông có khả năng vươn lên để đứng dưới một người và đứng trên vạn người. Như vậy ông theo Lưu Bị là do tính toán chính trị chứ không do tâm đức muốn phò nhà Hán?!

2. Khi đầu quân cho tập đoàn Lưu Bị, cho tới khi Lưu Bị chinh phục được Tây Thục, Hán Trung, vị trí của Gia Cát Lượng vẫn chưa cao hơn Quan Vũ, Trương Phi, Triệu Vân, bổng lộc của ông cũng chỉ ngang hàng với 3 viên tướng này.

3. Việc phái Quan Vũ đánh Uyển Thành, là nước cờ dồn Quan Vũ vào chỗ chết; kết cục là Quan Vũ bị Đông Ngô bắt và giết; nước cờ này nằm trong sự tính toán của Gia Cát Lượng, mượn đao Đông Ngô tiêu diệt đối thủ của mình để Gia Cát Lượng có thể leo lên vị trí thứ 2 trong tập đoàn Lưu Bị.

Chiến dịch của Thục đánh Uyển Thành diễn ra rầm rộ trong nửa năm, Tào Tháo phái 5 cánh quân do 5 đại tướng đi cứu, Đông Ngô thì luôn rình rập Kinh Châu. Là một quân sư Gia Cát Lượng thừa biết nước cờ quân sự nguy hiểm này nhưng lại không cho đại binh đi tiếp ứng. Điều này chứng tỏ Gia Cát Lượng có dã tâm (Theo Chu Tử Ngạn- Quang Minh nhật báo)

4. Khi Lưu Bị chết, Gia Cát Lượng đã trở thành thừa tướng, chuyên quyền độc đoán, gạt Lý Nghiêm là một trong hai cố mệnh đại thần được Lưu Bị phó thác con côi; Thay Triệu Vân là người trung thành của Lưu Bị bằng Hướng Sủng là người của mình nắm cấm vệ quân.

“Xuất sư biểu” là tấu trình chứng tỏ Gia Cát Lượng đang “cầm tay chỉ việc” cho hậu chủ Lưu Thiện, là một giáo huấn của thượng cấp dành cho thuộc hạ chứ không phải lời của quần thần tâu lên hoàng đế.

Do sự chuyên quyền độc đoán nên triều đình Thục Hán có nhiều rối rắm bên trong khiến cho một người cẩn thận như Gia Cát Lượng không dám đặt sử quan để ghi chép lại những chuyện triều chính...

Tôi từng lật lại vấn đề tài trí và nhân cách Gia Cát Lượng

Vào năm 1992, Đài phát thanh quốc tế Trung Quốc tổ chức cuộc thi: Tìm hiểu lịch sử, văn hóa Trung Quốc Cup Giai Lệ. Cuộc thi kéo dài suốt từ năm 1991 sang năm 1992.

Cuộc thi tổ chức cho tất cả thính giả nghe đài của tất cả các thứ tiếng. Có 10 câu hỏi, thính giả nào trả lời được coi như đã nắm được những gì là cơ bản nhất của văn hóa Trung Hoa.

Các câu hỏi hỏi về các nội dung: Người vượn Chu Khẩu Điếm Bắc Kinh, về Khổng Tử, về Tôn Tử, về Tần Thuỷ Hoàng, về 4 phát minh thời cổ đại của Trung Quốc, về con đường tơ lụa, về cuốn du ký đầu tiên của nhà thám hiểm người Pháp Macô Polô viết về đất nước Trung Hoa thế kỷ XIII, về Kinh kịch, về 3 nhà văn tiêu biểu cận đại của Trung Quốc...

Cuộc thi đã thu hút trên 100.000 thính giả của hơn 100 nước dự thi, Việt Nam có hơn 1.000 người dự thi. Cuộc thi bao gồm 1 hệ thống giải từ giải nhất đến giải tư được Đài phát thanh quốc tế Trung Quốc gửi tặng thưởng tới tận tay.

Ngoài hệ thống giải chính thức này, Đài Phát thanh quốc tế Trung Quốc đã trao 6 giải đặc biệt cho 6 thính giả có bài dự thi xuất sắc nhất, 6 thính giả này được Đài mời thăm Bắc Kinh 1 tuần vào cuối tháng 11/1992; đi về bằng vé máy bay do Đài này đài thọ.

6 nước có thính giả được nhận giải đặc biệt là Ấn Độ, Pakistan, Xri Lanca, Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam. Tôi là thính giả Việt Nam được trao giải này. Trong số 20 thính giả Việt Nam được trao giải, tôi còn nhớ dịch giả Ông Văn Tùng đã được trao giải 3...

Tôi cho rằng, sở dĩ được trao giải đặc biệt ngoài việc trả lời đúng các nội dung mà Đài yêu cầu, tôi còn viết thêm vài vấn đề về nhận thức cũng như quá trình ảnh hưởng của văn hoá Trung Hoa đối với bản thân.

Một trong những nội dung tôi viết ngoài câu hỏi, tôi còn viết về quá trình chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa thông qua các tác phẩm văn học Trung Quốc, đáng chú ý nhất là bộ Tam Quốc diễn nghĩa.

Đối với thời thanh thiếu niên của tôi, hình tượng Gia Cát Lượng đã làm cho tôi khâm phục và mê say. Nhưng cho đến thời điểm đó, khi đã có độ chín về tuổi tác, suy ngẫm lại tôi thấy, qua những gì La Quán Trung mô tả về nhân vật này, tôi cảm nhận được còn nhiều vấn đề thuộc về tài trí, nhân cách của Gia Cát Lượng phải được bàn và đánh giá lại.

Qua ngòi bút tinh diệu của La Quán Trung và nhuận sắc của anh em nhà Mao Tôn Cương, bản thân tôi thấy hình như còn có nhiều chỗ uẩn khúc do bởi sự thiên vị của các tác giả.

Cần phải đánh giá lại Gia Cát Lượng, theo tôi nhân vật lịch sử này đã bị bộ tiểu thuyết Tam Quốc làm cho hậu thể hiểu sai lạc về tài trí và nhân cách của ông. Tôi phát biểu điều này chủ yếu bằng cảm nhận chứ tôi không có tài liệu lịch sử nào của Trung Quốc và tôi cũng không biết tiếng Trung Quốc.

Sau khi đi Bắc Kinh nhận giải, về nước, tôi đã viết và đăng những ý kiến của mình về Gia Cát Lượng mà tôi tin rằng nhờ cách đặt vấn đề mang tính phản biện này mà tôi được đánh giá cao.

Bài viết có tựa đề: “Những sai lầm chiến lược của “vạn đại quân sư” Gia Cát Lượng” đã được 2 tờ báo Truyền hình và Lao động Xã hội đăng vào năm 1993; bài viết này đã được đưa vào tập “Mặt trái của cơ chế thị trường”, Nhà xuất bản Văn hóa ấn hành năm 1996...Bài viết có các nội dung sau:

1. Chúng tôi muốn bàn về quyết định của Lưu Bị bỏ chạy khỏi Tân Dã nhất quyết không cướp lấy Kinh Châu của Lưu Biểu (lúc này đã chết) như lời khuyên của các tướng lĩnh, trong đó có Gia Cát Lượng, mà lại bỏ chạy về Giang Lăng.

Qua quyết định này, theo chúng tôi Lưu Bị sáng suốt và có tầm nhìn chiến lược, hiểu sâu được cục diện chính trị - quân sự hơn hẳn Gia Cát Lượng. Nếu cướp lấy Kinh Châu, vừa mang tiếng bội nghĩa với người đã cưu mang mình đồng thời cũng chả lấy gì bảo đảm là sẽ giữ vững được thành trì khi trăm vạn quân Tào đang như thế chẻ tre.

Làm sao giữ được thành khi mà lòng người trong thành còn chưa chịu, chưa phục. Chắc chắn Lưu Bị thấy rõ có chiếm được thành trì Kinh Tương thì sớm muộn cũng không giữ được.

Lưu Bị thành công nhờ vào đấu pháp dựa vào lòng người, nếu làm ngược lại tức là sở đoản. Việc bỏ chạy về Giang Lăng giúp cho Lưu Bị bảo tồn được lực lượng, làm kiêu hùng thêm binh mã Tào Tháo mà chủ yếu đẩy mối xung đột Ngô - Nguỵ chóng lên tới đỉnh điểm.

Như vậy, việc bỏ chạy của Lưu Bị vừa là thủ đoạn tránh đòn vừa tạo cho mình ở vào cái thế “tọa sơn quan hổ đấu”.

Trong truyện, tác giả mô tả khá thi vị chuyến thuyết khách Giang Đông của Gia Cát Lượng và nếu không tỉnh táo thì không ít người cho là miệng lưỡi Gia Cát Lượng đã làm bùng nổ đại chiến Xích Bích.

Theo chúng tôi, việc chinh phục Giang Nam để làm bá chủ thiên hạ là chủ kiến của Tào Tháo và người Giang Đông cũng biết rõ điều đó. Do đó, họ chẳng dại gì mà không liên minh với Lưu Bị để cùng chống lại một thế lực đang hãnh tiến như Tào Tháo.

Nhìn vào cục diện lịch sử - chính trị- quân sự của giai đoạn đó, sự xô xát Ngô - Ngụy là điều tất yếu đương nhiên. Lưu Bị là người hiểu rõ được tình thế lịch sử nên mới dám đưa ra những quyết sách tuy làm đau lòng bất mãn những hổ tướng như Quan, Trương, Triệu và cả Gia Cát Lượng, nhưng Lưu Bị vẫn kiên quyết.

Điều này chứng tỏ Lưu Bị không phải là một tay vừa, trí tuệ không thể thấp hơn Gia Cát Lượng được. Việc bỏ chạy không chiếm lấy Kinh Tương làm đất căn bản chứng tỏ Lưu Bị là người dám bước qua cái lợi nhỏ trước mắt để mưu cầu cho đại cục.

2. Việc Gia Cát Lượng ra lệnh cho Quan Vũ tiến đánh Uyển Thành của Nguỵ làm cho Tào Tháo hoảng hốt tính chuyện dời đô. Theo chúng tôi đây là một sai lầm của Gia Cát Lượng.

Gia Cát Lượng biết rõ Quan Vũ là người chủ quan, kiêu ngạo, ông cũng thừa biết mối hận của Đông Ngô sau trận đại thắng Xích Bích mà không thu thêm được tấc đất nào, luôn tìm cách nhòm ngó Kinh Tương.

Đây là một ván cờ mà Gia Cát Lượng tính không hết nước, để hở sườn. Làm sao một mình Quan Vũ có thể làm náo động được đất Trung Nguyên dày đặc nhân tài. Trong truyện, La Quán Trung thiên lệch mô tả là chỉ cần vài đường đại đao nữa là có thể kéo quân về tận Hứa Đô ca khúc khải hoàn.

Sự dũng mãnh của Quan Vũ chỉ có thể tạo nên những chiến thắng cục bộ không thể xoay chuyển toàn cục được. Việc cử Quan Vũ xâm phạm đất Ngụy là một cách điều binh khiển tướng nhằm vào những món lợi trước mắt mà không biết cách bảo vệ những gì là lợi ích lâu dài, chiến lược.

Tại sao cử Vân Trường ra trận lại không sai tướng khác đến Kinh Tương để bảo vệ hậu cứ khi mà trong tay Khổng Minh còn có hàng chục hổ tướng sau khi bình xong Tây Thục.

Sự sơ hở không phòng bị đã tạo cho sự bùng nổ mối hận Ngô - Thục, vốn âm ỉ từ sau trận đại chiến Xích Bích. Mất Kinh Tương dẫn tới cuộc giao tranh đẫm máu Ngô - Thục, tiêu tan mối giao hảo của họ hàng chục năm trời, sự giao hảo này nếu được duy trì chắc chắn cục diện lịch sử sẽ đổi khác. Một quyết sách sai đã làm đảo lộn tình thế lịch sử, sai lầm này trước hết thuộc về Gia Cát Lượng...

3. Chiến dịch Bình Man bảy lần bắt, bảy lần tha Mạnh Hoạch, trong tiểu thuyết, chúng ta thấy La Quán Trung mô tả Gia Cát Lượng đã thu được những chiến thắng ngoạn mục.

Sự mô tả này theo chúng tôi xuất phát từ tình cảm sùng kính Gia Cát Lượng, còn trong thực tế đây là một cuộc chinh phạt đầy khó nhọc, hao binh tổn tướng, là một sai lầm của Gia Cát Lượng dốc binh mã vào những quyền lợi trước mắt mà làm suy giảm những quyền lợi chiến lược. Dùng quân đội đánh phương nam, người phương bắc chỉ hao binh tổn tướng không bao giờ có thể bình ổn được.

Cuộc chinh phạt này cộng với thất bại đẫm máu sau trận Hào Đình đã đẩy nhà Thục Hán đứng bên bờ vực của sự suy sụp, lòng dân bắt đầu chán nản. Do đó mà việc Bắc phạt sau đó 7 lần ra Kỳ Sơn của Gia Cát Lượng không tạo nên công cán gì chẳng qua Gia Cát Lượng dùng sách lược phòng ngự bằng phương pháp tấn công.

Chắc chắn Gia Cát Lượng thấy trước nhà Thục Hán sẽ suy sụp ngay lập tức nếu bị nước Nguỵ tấn công, ông phải gượng cầm quân đi, mỗi lần ra trận không quá nửa năm đánh như đánh cầu may, không đủ lực áp đảo. Gia Cát Lượng sửa chữa sai lầm bằng chính những hành vi sai lầm, điều này ông kém hơn Lưu Bị.

Như chúng ta biết, trong suốt thời gian trước đó, tuy long đong lật đật nhưng Lưu Bị luôn kiềm chế, nhịn nhục đợi thời cơ, bảo trọng lực lượng để tính kế lâu dài mưu cầu nghiệp lớn. Sự nóng vội của Gia Cát Lượng trong mưu sự đã dẫn tới kết cục bi thảm, ông mất ở tuổi 54 trên gò Ngũ Trượng.

Về chiến thuật không phải ông không có những sai sót, tỷ như ông dùng Mã Tốc là người Lưu Bị từng khuyên là không nên dùng, để cuối cùng chuốc lấy hậu quả mất Nhai Đình và Khổng Minh liều mạng dùng không thành kế để thoát chết.

Chúng ta còn nhớ, lần ra quân cuối cùng việc Tư Mã Ý vỗ tay cười lớn khi nghe tin ông cho đóng quân trên gò Ngũ Trượng, chứng tỏ ông cũng không hoàn toàn sáng suốt trong hầu hết các trận đánh.

Trong tiểu thuyết, La Quán Trung gây cho người đọc cảm tưởng là do tại lòng trời không còn đứng về phía nhà Thục Hán, nên Gia Cát Lượng không làm nên nghiệp lớn mặc dù tài trí ông không thiếu.

Theo chúng tôi, Gia Cát Lượng vẫn chỉ dừng lại là một quân sư có tài, có công với nhà Thục Hán, nhưng ông không đủ sức xoay chuyển được lịch sử bởi những sai lầm có tính chiến lược trong việc điều binh khiển tướng của ông. Ông không thể không chịu trách nhiệm về các bê bối dẫn Thục Hán đến chỗ suy vong và bị tiêu diệt trước cả Ngô lẫn Ngụy...

Phạm Viết Đào

[trongccbm]

Nhưng khi Quan Vũ chết, Lưu Bị lại vội vàng tiến đánh Đông Ngô, bày trại không theo binh pháp dẫn đến đại bại. Nếu Lưu Bị thông minh hơn Gia Cát thì Lưu Bị phải biết rõ ý đồ của Gia Cát Lượng ( hiểu bề tôi ), Gia Cát Lượng có ý ngăn Bị tiến đánh Đông Ngô, nhưng không rõ ràng, đây cũng không rõ có phải Gia Cát Cũng sẽ đoán được Bị sẽ thất bại hay không? vì thế cũng nên thông cảm cho các nhân vật thời tam quốc, vì thời đó lý tưởng thà phụ người của tào tháo là con đường hợp lý nhất.