Người Việt chơi đồ cổ đầu tiên ở Hà Nội

[Bin571]

Người Việt chơi đồ cổ đầu tiên ở Hà Nội


Ảnh minh hoạ
Nói về chơi và buôn đồ cổ ở Hà Nội từ xa xưa thì không phải là người Việt Nam mà lại Hoa kiều. Tờ Đại Nam đồng văn nhật báo, một tờ báo bằng tiếng Hán trong một số ra năm 1894 đã viết về hai người Việt gốc Hoa buôn đồ cổ, một người ở phố Hàng Khay tên là Châu còn người kia tên là Sềnh ở phố Hàng Gai. Hai người này mua được món đồ quý hiếm thường bán lại cho những người săn đồ cổ từ Hồng Công qua.



Nhiều cổ vật ở Việt Nam có xuất xứ từ Trung Hoa và theo nhà nghiên cứu mỹ thuật Phan Cẩm Thượng, đồ sinh hoạt, thờ cúng Trung Hoa có mặt ở Việt Nam không dưới 2000 năm. Những đồ này do những người định cư ở Việt Nam về thăm quê, do khách vãng lai mang sang. Nhiều nhất là đồ Thanh (1644 - 1911) vì trong suốt mấy thế kỷ, quan hệ buôn bán giữa hai nước thịnh vượng, các triều đại phong kiến Việt Nam đặt đồ nội phủ từ Trung Hoa lại thêm dân hai nước học hỏi kỹ thuật của nhau. Cũng theo ông Phan Cẩm Thượng, đồ cổ từ thời Hán Đường (207 trước Công Nguyên - 907), đến Tống, Nguyên, Minh, Thanh đều có ở Việt Nam. Ngoài đồ gốm sứ còn có cả tranh từ thời Minh đến Tề Bạch Thạch (1852 - 1957). Các món đồ này nằm rải rác khắp nơi nhưng nhiều nhất vẫn là ở Hà Nội bởi gần như suốt 8 thế kỷ Hà Nội là kinh đô của các triều đại phong kiến.

Ngoài đồ cổ Trung Hoa, đồ cổ Việt Nam cũng rất nhiều, từ trống đồng thời Đông Sơn, gốm Giao chỉ, gốm thời Lý, Trần, Lê, Mạc đến tượng trong chùa làng, tranh thủy mặc, đồ gỗ chạm khảm và sơn thếp. Chỉ tính riêng tượng Phật ở các ngôi chùa Việt Nam đã lên tới hàng triệu pho.

Trong thời kỳ bài trừ mê tín dị đoan, tượng bị đập vỡ, bị thả trôi sông không ít. Dù buôn bán đồ cổ bị cấm nhưng vẫn diễn ra vụng trộm và các pho tượng cỡ nhỏ lần lượt chạy ra nước ngoài. Sau này tượng nhỏ khan hiếm, đám trộm cắp bê cả tượng lớn. Bức tượng Quan âm nghìn mắt nghìn tay cao 3m 42cm ở chùa Keo đã bị kẻ gian bê mất.

Người Việt chơi đồ cổ đầu tiên ở Hà Nội là cụ Hàn Liên. Đầu thế kỷ XX, nhà cụ ở Lê Thái Tổ (gần ngân hàng ANZ hiện nay), khi Pháp lấy đất khu vực này, họ đền cho cụ ngôi nhà ở phố hàng Lọng. Thế rồi gia đình cụ bắt chước dân hàng phố bán lọng. Từ cái thích thú sưu tầm đồ cổ, lại thấy buôn bán đồ cổ cũng kiếm được nên cụ bỏ hẳn nghề bán lọng, thuê nhà 32 Lê Thái Tổ mở cửa hàng buôn bán hàng này. Nhà số 34 trước là của một người Pháp, do kinh doanh thua lỗ nên bị ngân hàng phát mại và cụ Hàn Liên mua lại vào năm 1935. Toàn bộ diện tích khu nhà khoảng 750 mét vuông. Những tờ hoá đơn còn lại cho thấy ít nhất cụ mở cửa hàng bán đồ cổ từ năm 1908.

Báo An ninh Thế giới số tháng 11/2001 viết "Cụ từng được Chính quyền Pháp tặng thưởng Bắc Đẩu Bội Tinh vì kiến thức bác học về cổ vật trên phạm vi toàn cõi Đông Dương. Giới chơi đồ cổ vẫn còn lưu truyền giai thoại những lần đi săn đồ cổ của cụ và một trong những giai thoại nổi tiếng nhất là cụ Hàn Liên đã tìm tới hậu duệ của danh hoạ Trung Quốc Từ Bi Hồng để mua tranh, đồng thời đưa về Việt Nam cả ban thờ chính của dòng họ này". Cụ Hàn Liên còn sang cả Campuchia mua các món đồ độc. Cụ là người có nhiều đồ quý hiếm chỉ sau Toàn quyền Pháp Paul Dumer. Sau khi Bắc thành bị phá dỡ (thập niên 90 thế kỷ XIX), chính cụ là người mua được đầu rồng bằng gốm, men xanh lục, một món đồ quý hiếm có một không hai. Cụ mất năm 1946, để lại toàn bộ di sản cho con trai là Nguyễn Đình Dương (sinh năm 1910).

Tuy nhiên, có một chuyện không nhiều người biết và bản thân gia đình sau này cũng không dám kể với ai, giữ kín như bưng vì sợ liên lụy, đó là chuyện chính cụ Hàn Liên đã đề xuất với Toàn quyền Pháp và Công sứ Hà Nội xây Bảo tàng lịch sử. Sau đó không lâu, ý tưởng này được chấp nhận và Bảo tàng lịch sử được khánh thành vào năm 1935. Bức ảnh cả gia đình chụp chung với Toàn quyền Pháp gia đình vẫn lưu giữ.

ông Dương không phụ cha đã làm giàu thêm bộ sưu tập với nhiều món đồ mới. Năm 1943, ông mua chiếc ô tô thể thao và trở thành người Hà Nội đầu tiên chơi dòng này. Khi cải tạo tư bản tư doanh, gia đình ông bị liệt vào gia đình tư sản. Cửa hàng số 34 do nhà nước quản lý và gia đình ông lui về ở phía trong.

Về ông Nguyễn Đình Dương, báo An ninh Thế giới số 11/2001 viết "Tầm khoảng những năm 1968-1970, Sở Văn hoá Thông tin Hà Nội lúc đó đã hỏi cụ Dương cho mượn một số hiện vật để trưng bày trong ba tháng. Không một chút phân vân, gần 1400 cổ vật trong đó có những thứ còn khắc sâu trong tâm khảm giới chơi cổ vật lúc bấy giờ: trống đồng, chuông, voi, giáo mác, bát đĩa, mũi tên... đã được chuyển từ bộ sưu tập của gia đình đến những nơi được yêu cầu. Đã quá thời hạn đặt vấn đề mượn, cụ Dương chống gậy tìm đến cơ quan chức năng thì bị đùn đẩy kiểu vòng vo tam quốc hết người này đến người kia. Quá uất ức và xót xa, con người vốn có đời sống tĩnh lặng ấy đã thốt ra những câu nói đầy phẫn uất, và cũng không biết lý do cụ thể thế nào mà cụ bị giam tới suốt 8 năm trời. Trải qua mấy năm đằng đẵng, con người hào hoa thủa nào đã biến thành một ông lão suốt ngày giam mình trong nhà, sợ đồng loại một cách khủng khiếp, luôn luôn ở trong tình cảnh xa lánh con người...". Sau đó cơ quan chức năng cũng hoàn trả phần nào nhưng những năm cuối đời cụ đã phát mại.

Tôi có gặp ông Nguyễn Bắc hỏi thực hư thế nào, ông Bắc bảo chuyện mượn đồ cổ để trưng bày ông có biết song vì sao ông Dương bị bắt giam thì ông không rõ vì lúc đó ông đã sang làm chuyên gia ở Campuchia. Năm 1993, tôi và đạo diễn điện ảnh Lưu Trọng Ninh lên nhà ông chơi và tại căn phòng tầng hai nhà bên trong tôi cũng còn thấy đôi hạc cùng đôn, kệ, chiếc giường kiểu Pháp... Đầu năm 2007, tôi lên chơi với anh Minh (con ông Dương) thấy không còn gì. Anh Minh dẫn tôi vào gian thờ, hỏi anh đây có phải ban thờ của dòng họ Từ Bi Hồng không nhưng anh lắc đầu không biết. Anh bảo, cha anh không bao giờ nói bất cứ chuyện gì liên quan đến cổ vật với con cái. ông Dương mất năm 1995.

Dân quan tâm đến đồ cổ nói rằng, món đồ quý nhất cuối cùng của cụ Cả Liên là bộ vách tạc rồng bằng gỗ trắc được bán vào khoảng năm 2000 với giá 9.000 hay 10.000 USDọ. Bộ vách này hiện không thấy trong giới chơi đồ cổ Hà Nội, có người đoán nó đã sang Trung Quốc. Theo một người am hiểu, thời điểm năm 2007, bộ vách này có giá trên dưới 100.000 USD.

Tôi biết một người con trai khác của ông Dương là anh Tuệ. Anh đi bộ đội năm 1972, năm 1976 chuyển ngành về một cơ quan. Năm 1978, chuyển công tác vào một nhà máy ở TP Hồ Chí Minh. Thập niên 80, được kết nạp Đảng, được bầu làm chủ tịch công đoàn của nhà máy. Trước những hành vi lợi dụng chức quyền làm những việc sai trái của một số cán bộ lãnh đạo nhà máy, anh mạnh dạn đấu tranh. Người lao động biết cả nhưng vì miếng cơm manh áo nên họ đành phải ngậm miệng, chỉ còn lại anh và anh bị ban giám đốc cô lập. Hiểu rằng không thể tiếp tục đấu tranh nên anh đành xin nghỉ hưu, tuy nhiên người ta cũng không cho nghỉ, anh để lại đơn xin nghỉ và ra đi. Sau đó trở về ngôi nhà bên Hồ Gươm. Năm 2007, anh làm bảo vệ tối cho một cơ quan lấy tiền sinh sống. Anh rất muốn quay lại nhà máy để giải quyết chế độ hưu nhưng bảo không có tiền.

Nguyễn Ngọc Tiến

doisongphapluat