Giai thoại về cụ bà Đoàn Thị Điểm

Cái túi vải Đa La

Cô con gái Đoàn Doãn Nghi, tên là Đoàn Thị Điểm, mới trạc tuổi thiếu niên mà đã có tài học vấn hơn người, và được thiên hạ chú ý vì một phong cách rất đặc biệt. Ra đường, cô thường xách một cái túi vải Đa La (một loại vải đẹp ngày xưa). Tự tay cô thêu lên cái túi ấy hai câu thơ của Lý Bạch:

Đãn sử chủ nhân năng túy khách
Bất tri hà xứ thị hương nhân

(Miễn sao chủ nhân có đủ rượu làm say khách
Cần gì phải phân biệt là chốn lạ hay quen)

Đề thơ như vậy, là chứng tỏ một tâm hồn phóng khoáng và một trình độ học vấn cao. Thượng thư Lê Anh Tuấn biết được chuyện này, liền nhắc với ông Nghi - học trò cũ của mình - xin nhận cô Điểm làm con nuôi. Gia đình họ Đoàn chấp thuận.

Thơ đi một mình

Sống trong gia đình thượng thư Lê Anh Tuấn, cô Điểm có điều kiện đọc nhiều sách vở văn thơ, trình độ cô lại tấn tới thêm. Cô thường được cha nuôi sai đến các nhà bạn đồng liêu của ông, hoặc mượn kinh truyện, hoặc đưa thư từ. Những người này biết tiếng cô gái tài hoa, nên cũng hay thử tài. Một lần, cô Điểm một mình tới nhà quan tham tụng Nguyễn Công Hãng, không có gia nhân đầy tớ đi theo. Ông Hãng nhân đó bảo cô làm thơ vịnh cảnh đi một mình (độc hành thi). Cô Điểm không phải suy nghĩ lâu, đọc ngay hai câu:

Đàm luận cổ kim tâm phúc hữu
Truy tùy tả hữu cổ quăng thần.

(Bàn luận chuyện xưa nay thì lấy gan ruột làm bạn tâm sự
Theo liền bên phải bên trái thì lấy chân tay làm bạn theo hầu).

Ông Nguyễn Công Hãng phục lắm.

Cuộc rút lui của Trường An tứ hổ

Tiếng tăm của Đoàn Thị Điểm lan rộng. Khi cô rời gia đình Lê Anh Tuấn về ở với anh để chăm sóc mẹ, nhà riêng của họ Đoàn đã trở thành nơi hằng ngày có các danh sĩ ở kinh thành Thăng Long tìm đến làm quen. Nhưng cô Điểm không nhận lời ai, vì cô chưa thấy người nào thật là bậc tài hoa danh sĩ. Một lần, khá đông những thầy nho, đều là bậc hoàng giáp, tiến sĩ kéo đến nhà ông Nghi, xin yết kiến cô Điểm. Cô không vội ra, chỉ cho một đứa cháu gái, bưng ra một quả trầu, trên đề dòng chữ:

Đình tiền, thiếu nữ khuyến tân lang.

Cả bọn trầm trồ, khen nét chữ đẹp. Một vài thầy khóa hấp tấp, gật gù nói khẽ với nhau: Thế này thì nhiều hy vọng lắm! Câu đối ra hợp cảnh mà có phần khêu gợi. Nào thiếu nữ, nào tân lang.
Nhưng họ ngạc nhiên thấy mấy ông bạn hàng đầu đăm đăm tư lự. Những ông bạn có phải là hạng tầm thường đâu. Chính là những người lỗi lạc nhất trong danh sĩ mà bà con Thăng Long hâm mộ, tôn họ là Trường An tứ hổ (4 con hổ - người giỏi văn nhất kinh thành). Cả đám tứ hổ đứng yên không nói năng gì. Cuối cùng, Vũ Diễm, người xuất sắc nhất của tứ hổ, từ từ đến trước bức mành mành, chấp tay nói vọng vào:
- Xin đa tạ chủ nhân, bọn chúng tôi xin được về học thêm, không dám phiền chủ nhân thừa tiếp nữa.
Thế là các nho sĩ lủi thủi kéo nhau ra về. Vũ Diễm vừa đi vừa giảng cho anh em nghe:
- Câu thách đố này của Hồng Hà nữ sĩ, tài tình mà lắt léo lắm đấy, các bác ạ! Cô ta dùng tiếng đồng âm đấy mà. Thiếu nữ là cô gái trẻ và cũng là làn gió nhẹ. Tân lang là chàng rể mới, nhưng cũng là cây cau. Thành ra câu văn muốn hiểu gió nhẹ vờn cây cau hay cô gái mừng chàng rể mới đều đúng cả. Nếu hấp tấp đối theo một nghĩa thì chẳng bõ mua cười. Bọn chúng tôi đành thoái là vì như vậy đó.

Niềm vui của Nguyễn Kiều

Đoàn Thị Điểm kén chọn, mãi đến 38 tuổi mới chịu lấy Nguyễn Kiều. Cuộc hôn nhân có thể nói là kỳ diệu và có tiếng tăm vang dội cả kinh thành Thăng Long. Nguyễn Kiều chắc chắn là phấn khởi nhất, vì cả thế gian này không ai lọt được vào mắt xanh của Hồng Hà nữ sĩ, thì nay ông có thể là người hạnh phúc nhất đời. Ông đã có thơ:

Khoáng thế tao phùng khoáng thế duyên
Thử thân chung phúc hệ sinh tiền
Tòng kim bão khán, hà nương tử
Thủy tín nhân hoàn hữu trích tiên

Tạm dịch:

Nhân duyên gặp gỡ nhất trần gian
Cả cuộc đời ta được phúc ban
Ai bảo khát khao tiên nữ nữa
Nàng tiên đã xuống cõi nhân hoàn

Tất nhiên không phải không có người ghen với Nguyễn Kiều. Người ta thóc mách nhau, không rõ vì sao mà cô Điểm lại sẵn sàng kết duyên với một người nhiều tuổi hơn mình, đã có hai đời vợ, có con, gia đình cũng túng thiếu. Thóc mách thế thôi, nhưng rồi họ cũng mừng cho ông Kiều. Có bài thơ có lẽ là do một bạn tri âm của Nguyễn Kiều sáng tác - làm lời của ông Kiều gửi đến cầu hôn cô Điểm:

Lão khứ bần lai kỷ độ sương
Bồi hồi si mộng phóng đài trang
Thiên biên bồng mấn tri âm thiểu
Phù thế tương khan khối lỗi trường
Quân tử tính tình phi lãnh nhãn
Mỹ nhân miện tiếu hữu hoa chương
Thiện đoan khả thượng cầu qui ngã
Song bút huy hoàng tảo bát phương.

Tạm dịch:

Già đến nghèo qua mấy độ rồi
Tình si muốn gửi dạ khôn nguôi
Ven trời lận đận không tri kỷ
Trò rối đua chen lắm nỗi đời
Chớ sợ chàng trai đôi mắt tục
Chỉ mong người đẹp nét cười tươi
Duyên lành gắn bó cùng anh nhé
Ngòi bút hai ta tỏa ánh ngời.

Một hóa hai

Gia đình cô Điểm là gia đình có truyền thống văn học, người anh cô Điểm là ông Luân cũng nổi tiếng tài hoa. Hai anh em thường đàm đạo văn chương, thử tài thử sức với nhau.
Một hôm, cô Điểm đương soi gương ở cửa sổ, ông Luân đọc một câu thách em đối lại:

Đối kính họa mi, nhất điểm phân thành lưỡng điểm.

Nghĩa là:

Soi gương vẽ mày, một nét hóa hai (một cô Điểm hóa hai cô Điểm).

Cô em đối lại:

Lâm trì ngoạn nguyệt, chích luân chuyển tác song luân.
Nghĩa là:
Tới ao xem trăng, một vừng hóa hai (một ông Luân hóa hai ông Luân).
Đối chữ sách

Cô Điểm đang đọc sách về Hán Cao Tổ. Ông Luân lấy ngay chuyện trong sách ra câu đối:

Bạch xà đương đạo, Quý bạt kiếm nhi trảm chi.

Cô Điểm cũng dùng ngay chuyện trong sách để đối lại:

Hoàng long phụ chu, Vũ ngưỡng thiên nhi thán viết.

Cả hai câu nghĩa là:

Rắn trắng giữa đường, ông Quý tuốt gươm mà chém
Rồng vàng đội nóc, ông Vũ ngửa mặt mà than.

Dồn đối phương vào chỗ bí!

Cô Điểm là con cụ Bảng Nhãn, nổi danh tài sắc. Học trò cụ thường muốn ngấp nghé. Trong số thầy nho, cậu Quỳnh nghịch ngợm nhất và cũng được cô Điểm quen hơn. Cô Điểm thường ỷ tài, thách cậu Quỳnh đối đáp, hẹn có hơn tài mình thì mới chịu làm thân.
Một hôm, hai người cùng ngồi trong nhà, trước bức vách là hai cửa sổ. Cô Điểm đọc:

- Song song là hai cửa sổ, hai người ngồi trong cửa sổ song song.

Quỳnh chịu không đối được.

Lại một lần, Quỳnh đi chợ Sơn Tây về, cô Điểm ra:

Lên phố Mía, gặp cô hàng mật, cầm tay kẹo lại, hỏi thăm đường

Một lần khác, cô Điểm đang tắm, Quỳnh gõ cửa đòi vào. Cô Điểm giãy nảy không cho, nhưng anh chàng cứ kèo nèo trơ tráo. Cô Điểm lại phải dùng thủ đoạn văn chương, ra câu đối bảo đối được thì sẽ mở cửa:

Da trắng vỗ bì bạch

Bì bạch cũng có nghĩa là da trắng, lại là một tiếng tượng thanh. Quỳnh chịu không đối được vùng vằng bỏ đi.
Câu chuyện sau này còn được hư cấu dài hơn.