Hầu đồng dưới góc nhìn hiện thực

Hầu đồng dưới góc nhìn hiện thực (Kỳ 1)
Cập nhật lúc 07:19 | 13/07/2011 (GMT+7)

Sau cả phân nửa thế kỷ vắng bóng trong đời sống văn hóa tâm linh dân tộc, khoảng hơn hai chục năm trở lại đây, tục hầu đồng bắt đầu dần hồi sinh cùng nhiều giá trị văn hóa nghệ thuật dân tộc cổ truyền khác. Báo PLVN trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc góc nhìn của Nhà nghiên cứu văn hóa Bùi Trọng Hiền đối với tục hầu đồng qua lăng kính hiện thực.

Hầu đồng là một sinh hoạt chủ chốt của tín ngưỡng Tứ Phủ. Với bản chất là một tín ngưỡng dân gian của người Việt tôn thờ Thánh mẫu, hầu đồng sinh hoạt theo phương thức trao gửi vật phẩm để cầu tài cầu lộc. Đây được xem như vết tích còn lại của hình thái tín ngưỡng cổ xưa. Ở đó, con người có một niềm tin chân thành rằng, càng cúng nhiều vật phẩm bao nhiêu, họ sẽ càng nhận được nhiều sự phù trợ bấy nhiêu từ thế giới thần linh.

Cổ truyền, tục hầu đồng thờ Thánh mẫu là tín ngưỡng rất phổ biến trong giới các thương gia, tầng lớp có đời sống vật chất khá giả. Trong lịch sử tín ngưỡng, các bậc cao niên kể lại rằng cuộc sống càng no đủ thì các vật phẩm hành lễ càng phong phú và đắt tiền.

Như thế, một lễ lớn thế nào sẽ hoàn toàn tùy thuộc vào điều kiện kinh tế của từng ông đồng, bà đồng. Xưa, trong giới bản hội Tứ phủ đã lưu truyền thành ngữ “đồng nghèo, lính khó” để chỉ những chân đồng nghèo không có điều kiện tổ chức những vấn hầu lớn, tốn kém. Nhà giàu hầu đồng kiểu nhà giàu, nhà nghèo hầu đồng kiểu nhà nghèo. Điều này cho thấy tính đa dạng giàu nghèo tự nhiên vốn có trong giới các chân đồng.


http://www.phapluatvn.vn/dataimages/...haudong.h2.jpg
Cung văn Nguyễn Thế Tuyền và Đào Thị Sại (Nam Định)

Để chuẩn bị một vấn hầu, người ta phải chuẩn bị vật phẩm cúng bái và khối lượng tiền mặt từ nhiều ngày trước, bao gồm cả thù lao cung văn cũng như lệ phí đền phủ tổ chức hầu đồng. Như đã nói, đồ lễ nhiều hay ít, giá trị cao thấp thế nào là hoàn toàn tùy thuộc vào hoàn cảnh kinh tế của từng chân đồng. Tùy vào từng giá đồng cụ thể mà các chân đồng sẽ “hóa thân” vào vai các vị thánh trên điện thần để ban tài phát lộc cho những người tham dự.

Sự “hóa thân” ở đây trên thực tế là trí tưởng tượng của họ, nên đương nhiên có nhiều phần tỉnh táo. Các chân đồng luôn có ý thức rõ ràng khi “ban tài phát lộc” cho ai, cho cái gì và cho bao nhiêu, điều đó không quy định mà tùy thuộc vào hoàn cảnh thực tế. Thường các cung văn, các vai phụ đồng và những người thân tham dự bao giờ cũng được chân đồng “chú trọng” hơn cả. Theo quy định, kết thúc mỗi vấn hầu thì chân đồng cũng phải “ban tài phát lộc” cho bằng hết mọi vật phẩm và tiền bạc đã chuẩn bị trước đó.

Về địa điểm hành lễ, tất cả mọi đền phủ có thờ thánh Mẫu đều là nơi để các chân đồng bắc ghế hầu. Điều đặc biệt trong tín ngưỡng Tứ phủ, tùy vào hoàn cảnh mà các con nhang đệ tử còn có thể lập điện thờ riêng tại tư gia để hầu đồng. Thậm chí, ngày nay không hiếm các ngôi chùa đã lập điện riêng phối thờ thánh mẫu, nhằm thu hút các chân đồng tới hành lễ, như một sự hỗn dung văn hóa tín ngưỡng. Nói thế để thấy được diện bao phủ tín ngưỡng thờ Mẫu trong dân gian lớn như thế nào. Đương nhiên trong số đó, những đền thờ, điện thờ có tiếng đồn là “thiêng” bao giờ cũng thu hút đông người đến đăng ký bắc ghế hầu nhất.

http://www.phapluatvn.vn/dataimages/...haudong.h4.jpg
Một buổi hầu đồng.

Hiện nay, lệ phí trung bình cho mỗi lần hầu đồng ở những đền phủ các tỉnh thường dao động khoảng trên dưới 500.000 đồng. Ở thành phố lớn thì có thể còn hơn thế. Theo đó, chuyện chính quyền các địa phương tổ chức đấu thầu vị trí cai quản đền phủ (thủ nhang) đã trở thành phổ biến. Có những ngôi đền, thủ nhang thắng thầu phải nộp vào ngân sách địa phương vài tỉ đồng mỗi năm. Họ đương nhiên có quyền thu lệ phí hầu đồng từ các chân đồng, lệ phí làm ăn của các cung văn cũng như hưởng những nguồn lợi kinh doanh ăn theo khác từ đám đông hành lễ cúng bái mỗi năm. Đó là một mối quan hệ kinh tế mang tính cung cầu rất tự nhiên hình thành từ bao đời nay trong tín ngưỡng Tứ phủ.

Sau phân nửa thế kỷ vắng bóng trong đời sống văn hóa tâm linh dân tộc, khoảng hơn hai chục năm trở lại đây, tục hầu đồng bắt đầu dần hồi sinh cùng nhiều giá trị văn hóa nghệ thuật dân tộc cổ truyền khác. Trong sự hồi sinh toàn bộ và từng phần của tín ngưỡng Tứ phủ, cũng tồn tại nhiều vấn đề gây tranh cãi, như sự xuống cấp của nhạc chầu văn, hay trình độ thưởng thức nghệ thuật của các chân đồng... cùng nhiều vấn đề nổi cộm khác.

Vài năm qua, dư luận còn xôn xao chuyện những vấn hầu đồng tốn "bạc tỉ", được đánh giá là mê tín, xa hoa và lãng phí. Như đã nói, hầu đồng vốn là một niềm tin hồn nhiên trong việc trao gửi - cầu xin - đón nhận tưởng tượng. Lẽ thường, phú quý sinh lễ nghĩa, giới các ông đồng, bà đồng trong xã hội ngày nay không thiếu những người buôn may bán đắt, làm ăn khá giả. Hãy tưởng tượng, một chân đồng với gia tài giàu có cỡ cả trăm, nghìn tỉ đồng thì việc chi tiêu sắm sanh lễ vật tốn vài tỉ đồng mỗi vấn hầu cũng không có gì là khó hiểu. Nhìn nhận hiện tượng này, có lẽ cần bình tĩnh xem xét sự việc với bản chất vốn có của nó.

(Còn tiếp)

Bùi Trọng Hiền

Hầu đồng: lãng phí hay đáng tôn vinh?
Cập nhật lúc 12:02 | 14/07/2011 (GMT+7)

Lâu nay, câu chuyện tín ngưỡng hay mê tín vẫn là chủ đề không có hồi kết. Trên thực tế, không phải lúc nào cũng có thể phân biệt rạch ròi giữa tôn giáo, tín ngưỡng và mê tín dị đoan. Bởi cùng một hiện tượng, tùy vào niềm tin, tri thức, văn hóa và hoàn cảnh thực tại mà mỗi người trong chúng ta sẽ có những đánh giá khác nhau, thậm chí hoàn toàn trái chiều.

http://www.phapluatvn.vn/dataimages/...haudong.h5.jpg
Cổng đền Phố Cát - Thạch Thành, Thanh Hóa



Giá trị bản địa của tục hầu đồng

Với bản chất một tín ngưỡng như Tứ phủ, trước hết cần nhìn nhận giá trị bản địa của tục hầu đồng. Có nghĩa đây là tín ngưỡng nội sinh của dân tộc Việt Nam chứ không phải du nhập từ bên ngoài như Phật giáo hay Thiên chúa giáo... Với hệ thống điện thần hầu hết tôn vinh các nhân thần có nguồn gốc bản địa ở ngôi vị các Thánh Mẫu, Quan lớn, Chầu bà, Ông hoàng và các Cô, các Cậu.., bao đời nay, đây là một trong những niềm tin tín ngưỡng của người dân Việt Nam từ chốn cao sang cho tới nghèo hèn. Đó là một giá trị văn hóa lớn lao không thể phủ nhận. Tôi từng chứng kiến những bà đồng đã ngoài 80 tuổi đang ốm nằm mấy ngày không ăn uống gì. Vậy mà sau một vấn hầu kéo dài gần 6 tiếng, cụ đã trở nên khỏe mạnh, ăn uống và đi lại bình thường.
Ở đây, có một sự biện giải, rằng không nhất thiết phải có lý hay có thật, bởi đó là niềm tin. Thực tế niềm tin của con người có thể đem lại những sức mạnh bất ngờ ảnh hưởng trực tiếp đến sự biến đổi của cuộc sống. Khoa học giờ đây đã chứng minh, niềm tin có thể tạo ra trạng thái tự kỷ ám thị, ở một mức độ có thể giúp con người phần nào vượt qua được đau khổ, bệnh tật... Có lẽ, tính hữu dụng của niềm tin tôn giáo là một vấn đề khó có thể phủ nhận. Trong cuộc sống, rất nhiều cái “ảo” mà lại có tác dụng hơn cả cái mà ta cho là “thật”!
Khác với Phật giáo hay Thiên Chúa giáo phủ dụ lòng người, xoa dịu nỗi đau trần thế bằng hệ thống giáo lý kinh kệ, tín ngưỡng Tứ phủ lại lấy nhạc Chầu văn làm phương tiện chuyển tải niềm tin. Có thể nói người ta đã phát huy tối đa vai trò của nghệ thuật âm nhạc trong hầu đồng. Với hệ thống làn điệu và lời ca phong phú, nhạc Chầu văn được xem như một thành tố hữu cơ của tín ngưỡng Tứ phủ. Cũng có thể nói chính tín ngưỡng Tứ phủ đã đóng góp cho nền âm nhạc cổ truyền dân tộc một thể loại nhạc tín ngưỡng đặc sắc mang tính chuyên nghiệp mang tên Chầu văn.

Và, người ta vẫn đánh giá một vấn hầu đồng như một sân khấu diễn xướng mang tính dân gian. Bởi vậy, bên cạnh vấn đề tín ngưỡng, rõ ràng chiếu hầu đồng còn có tác dụng như một “sân chơi” nghệ thuật khá nghiêm túc. Trong đó, như một diễn viên “sân khấu” tâm linh, chân đồng sẽ lần lượt hóa thân thành các vị thánh trên điện thần. Thử tưởng tượng khi con người bỗng chốc có thể được đám đông hò reo tôn vinh bái lạy như một nhân vật thánh thần kiệt xuất (hoặc giả một vai diễn tâm linh), âu đó cũng là một yếu tố hấp dẫn người gia nhập tín ngưỡng.

Lãng phí hay đáng tôn vinh?


Người ngoài tín ngưỡng hay không có chung niềm tin với các ông đồng bà đồng thì ắt sẽ thấy sự lãng phí vật chất ở các vấn hầu đồng. Chuyện ban tài phát lộc hàng trăm nghìn mỗi lần vung tay hay chuyện sắm sanh đồ mã trị giá hàng trăm triệu ở đây là điều không lấy gì làm lạ. Người ta giàu có, muốn thực hành những nghi thức tốn kém để giải quyết niềm tin tín ngưỡng cho người ta, đấy là điều có lẽ khó can thiệp. Trong giới bản hội tín ngưỡng Tứ phủ, “đồng nghèo lính khó” thì nhiều khi chỉ dăm trăm nghìn đến một vài triệu là cũng có thể sắm sửa một vấn hầu đồng tươm tất. Nhưng với những chân đồng giàu có, rõ ràng tiền của bỏ ra để hành lễ sẽ không thành vấn đề.

Đó là chưa kể đến những tâm lý ganh đua thể hiện cái “tôi”, cái “oai” kiểu “làng xã” luôn song hành cùng niềm tin tín ngưỡng. Ai cũng muốn mình “sang nhất”, có “vị thế” hơn người - đó là một tâm lý tự nhiên đời thường chứ không chỉ riêng ở giới các chân đồng Tứ phủ. Tôi đã từng chứng kiến những vấn hầu đồng mà chủ nhân phải thuê cả chuyến xe tải chở đồ lễ đến để chuẩn bị cho “thánh nhập đồng ban tài phát lộc”, cũng không lấy gì làm lạ!
Nếu bình tĩnh nhìn nhận hiện tượng tín ngưỡng, sẽ thấy có nhiều điều đáng tôn vinh như những giá trị di sản văn hóa dân tộc. Những điều khác mà giả sử chúng ta không mấy hứng thú, thậm chí có thể cảm nhận là bất hợp lý hay nhăng nhố (?) nhưng nếu không xâm hại đến an ninh xã hội hay quyền tự do con người thì có lẽ cũng nên chấp nhận, như một sự tôn trọng niềm tin tín ngưỡng. Bởi ở góc độ thực dụng, tôn giáo tín ngưỡng cũng phần nào giống như nghệ thuật âm nhạc, đã góp phần xoa dịu nỗi đau con người trần thế và tạo dựng, kích thích sự hứng khởi trong cuộc sống thực tại cũng như niềm tin vào một tương lai tươi sáng.

Còn nếu chỉ đánh giá đơn thuần tính hiện thực của sự vật, sự việc, ắt sẽ phải xem lại cả những kho tàng truyện thần thoại, cổ tích, trường ca, huyền thoại dân gian... chứ không chỉ tín ngưỡng tôn giáo. Niềm tin của con người, suy cho cùng sẽ là hiện thực, là chân lý với người này, những cũng có thể là sự mông muội, hoang tưởng với người khác, tùy vào ý thức, tri thức và hoàn cảnh văn hóa của mỗi người trong chúng ta.

Bùi Trọng Hiền

hơ hơ, ghen vợ ghen chồng không bằng ghen đồng ghen bóng, bệnh của những người đồng bóng mà. ai cũng thấy mình là tâm vũ trụ nên phải hơn người. người này phải oai hơn người kia 1 tý, tốn kém hơn 1 tý cuối cùng thành ra vậy thôi. x_x :i_dont_want_to_see:surrender